ในยุคแรกพระพุทธศาสนาเผยแผ่คำสอนโดยวิธีมุขปาฐะหมายถึงวิธีการบอกเล่าจากปากต่อปาก ยังไม่มีเอกสาร คัมภีร์หรือตำราให้ได้ศึกษาค้นคว้าในปัจจุบัน แต่เชื่อกันว่าพระเถระรูปหนึ่งได้สอนวิธีในการอธิบายขยายความหรือการตีความหลักธรรมที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงไว้ เพราะบางครั้งก็เป้นข้อความสั้นๆ พระเถระรูปนี้นำมาขยายความให้ชัดเจนยิ่งขึ้น ต่อมาวิธีการนี้ได้มีผู้รวบรวมจนกลายเป็นคัมภีร์หรือตำราในการอธิบายหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา คัมภีร์เล่มนั้นชื่อว่า “เนตติปกรณ์” โดยนักปราชญ์ในยุคหลังยังคงจารึกนามตามเจ้าของเดิมคือพระมหากัจจายนะซึ่งพระเถระรูปนี้มีชีวิตร่วมสมัยกับพระพุทธเจ้าและได้รับการยกย่องว่าเป็นเลิศในการเป็นผู้จำแนกอรรถแห่งภาษิตโดยย่อให้พิสดาร
คัมภีร์เนตติปกรณ์ จึงเชื่อกันว่าเป็นผลงานของพระมหากัจจายนะ เป็นคัมภีร์ว่าด้วยหลักหรือวิธีการที่นำไปสู่สัจธรรม หลักหรือวิธีการทำให้บรรลุถึงพระนิพพาน เป็นคู่มือสำหรับตีความพระพุทธพจน์ที่เก่าที่สุด เป็นต้นแบบของการตีความพระพุทธพจน์ในยุคสมัยต่อมา เป็นคัมภีร์ที่แสดงหลักและวิธีอธิบายพระพุทธพจน์ให้อยู่ในกรอบเดียวกัน เนตติปกรณ์ แบ่งเป็น 3 วิภาคคือ (1) หาระ (2) นยะ (3) มูลบท
หาระคือวิธีการกำจัดความไม่รู้ ความสงสัย ความเข้าใจผิดในพระพุทธพจน์ เป็นเครื่องมือสำหรับอธิบายขยายความพระพุทธพจน์ มี 16 วิธีคือ
เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺฐาโน จ ลกฺขโณ
จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน
เววจโน จ ปญฺญตฺติ โอตรโณ จ โสธโน
อธิฏฺฐาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน โสฬส ฯ
หาระทั้ง 16 ประการจากคาถาข้างต้นได้แก่เทสนาหาระ วิจยหาระ ยุตติหาระ ปทัฏฐานหาระ ลักขณหาระ จตูพยูหหาระ อาวัฏฏหาระ วิภัตติหาระ ปริวัตตนหาระ เววจนหาระ ปัญญัตติหาระ โอตรณหาระ โสธนหาระ อธิฏฐานหาระ ปริกขารหาระ สมาปนะหาระ
เทสนาหาระ คือหลักการหรือวิธีการอธิบายขยายความเทศนาหรือพระพุทธพจน์ เพื่อกำจัดความไม่รู้ ความสงสัย ความเข้าใจผิดในเทศนานั้น หรืออาจจะเรียกสั้นๆว่าหลักการของนักเทศน์หรือหลักการของนักเขียนก็ได้ โดยแยกประเภทไว้ 6 ประการคือ
อสฺสาทาทีนวตา นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ
อาณตฺตี จ ภควโต โยคีนํ เทสนาหาโร ฯ
อัสสาทะ อาทีนวะ นิสสรณะ ผละ อุปายะ อาณัตติ ของพระผู้มีพระภาคเจ้า สำหรับผู้บำเพ็ญเพียร ชื่อว่าเทสนาหาระในเทสนาหาระนั้น
นักเทศน์นักแสดงธรรมหรือนักเขียนเมื่อจะอธิบายความของเนื้อหาอย่างหนึ่งอย่างใดจึงต้องมีหลักการตามหลักนักเทศน์หรือหลักนักเขียนคือความดีสิ่งที่เป็นคุณประโยชน์ สิ่งที่เป็นโทษ การออกหรือการสลัดออก ผลที่ควรจะไดรับ อุบายวิธีในการปฏิบัติ บัญญัติคำสั่งข้อห้ามหรือข้อบังคับต่างๆ เมื่ออธิบายได้ตามหลักการนี้แล้วก็เชื่อได้ว่าเป็นการอธิบายธรรมโดยมองครบทุกด้าน ไม่มองอะไรด้านเดียว ต้องมองและอธิบายขยายความตีความให้ครบตามหลักการในเนตติปกรณ์ จึงจะได้ชื่อว่าเป็นนักเทศน์นักแสดงธรรมหรือนักเขียนที่ดีได้
เนื่องจากพระพุทธศาสนาเกิดขึ้นในยุคโบราณ คนในยุคนั้นมีสภาพพื้นฐานทางเศรษฐกิจ สังคม การเมืองแตกต่างจากสังในยุคปัจจุบันมาก การสอนธรรมะในยุคนั้นจึงสอนให้เหมาสมกับยุคสมัยนั้นๆ แต่เมื่อกาลเวลาเปลี่ยนไป สังคมเปลี่ยนไป โลกเจริญยิ่งขึ้น แต่ทว่าหลักคำสอนของพระพุทธศาสนายังคงเดิม คำสอนทุกอย่างยังคงถือตามที่พระพุทธเจ้าทรงสอนเมื่อสองพันปี จึงมีผู้อธิบายคำสอนไปตามความเห็นของตน นัยว่าเพื่อให้ง่ายต่อการศึกษาและการปฏิบัติ ดังนั้นจึงมีการแปลความหมายใหม่เช่นครั้งหนึ่งมีคนแปล “ตัณหา” ว่าตัณหามาจากคำสองคำคือ ตัณ และ หา ตัณคือไม่มีทางออก ส่วนคำว่าหาแปลว่าแสวงหา เมื่อนำมารวมกันตัณหาจึงแปลว่า “ทางมันตันเลยหาทางออกไม่ได้ ซึ่งผิดไปจากความมุ่งหมายเดิม ที่คำว่า “ตัณหา” แปลความตามภาษาบาลีว่า ความอยาก ความกระหาย ความดิ้นรน ซึ่งโดยสรุปมีสามประการคือกามตัณหา ภวตัณหาและวิภวตัณหา แต่อาจขยายเป็นตัณหาหกหรือขยายได้เป็นตัณหา 108 ก็ได้
ในยุคแรกของพระพุทธศาสนาบางครั้งพระพุทธองค์แสดงธรรมเพียงสั้นๆแต่มีพระเถระรูปหนึ่งคือพระมหากัจจายนะซึ่งได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้เลิศกว่าพวกภิกษุสาวกของเราผู้จำแนกอรรถแห่งภาษิตโดยย่อให้พิสดาร(20/46/24) และเชื่อกันว่าพระมหากัจจายนะได้แต่งตำราว่าด้วยการขยายความย่อให้พิสดารในชื่อว่า “เนตติปกรณ์” ในยุคต่อมาได้ใช้เป็นตำราในการตีความหลักธรรมในพระพุทธศาสนา
ในงานเขียนนี้จะทดลองนำมาใช้ในการตีความและขยายความคำว่า “ศรัทธา”ให้มีความพิสดารออกไป ซึ่งเนื้อหาทั้งหมดนี้เป็นความเห็นของผู้เขียนคนเดียวผิดหรือถูกประการใดโปรดพิจารณา ในเรื่องการตีความศรัทธาจะแสดงตามเทสนาหาระแสดงไว้หกประการ เทศนาหาระซึ่งเป็นหนึ่งในหาระสิบหก ส่วนหาระอื่นๆหากมีเวลาค่อยอธิบายความกันต่อไป ได้ซึ่งสรุปได้ดังต่อไปนี้
คำเริ่มต้น
สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ โน เจ อสฺสทฺธิยมวติฏฺฐติ
ยโส จ กิตฺตี จ ตตฺวสฺส โหติ สคฺคญฺจ โส คจฺฉติ สรีรํ ปหายาติ ฯ
ศรัทธาเป็นเพื่อนสองของคน หากว่าความเป็นผู้ไม่มีศรัทธาไม่ตั้งอยู่ แต่นั้นบริวารยศและเกียรติยศย่อมมีแก่เขานั้น อนึ่งเขานั้นละทิ้งสรีระแล้วก็ไปสู่สวรรค์ (สํส15/113/35)
คำขยายความ
คำว่า “ศรัทธา” มาจากภาษาบาลีว่า “สทฺธา” (Saddha, Faith,Confidence) หมายถึง ความเชื่อที่มีเหตุผล มั่นใจในหลักที่ถือและในการดีที่ทำ ความเชื่อถือ ความเชื่อมั่นในสิ่งที่ดีงาม ความเชื่อที่ประกอบด้วยเหตุผล (พระธรรมปิฎก (ปอ ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร์, (กรุงเทพ ฯ:สหธรรมิก,2545) หน้า174)
ศรัทธานั้นท่านจำแนกไว้ในอังคุตตรนิกาย สัตตกนิบาตว่า ศรัทธาหมายถึงความเชื่อ 4 ประการคือ
1. กัมมสัทธา (เชื่อกรรม, เชื่อกฎแห่งกรรม, เชื่อว่ากรรมมีอยู่จริง คือ เชื่อว่าเมื่อทำอะไรโดยมีเจตนา คือ จงใจทำทั้งรู้ ย่อมเป็นกรรม คือ เป็นความชั่วความดีมีขึ้นในตน เป็นเหตุปัจจัยก่อให้เกิดผลดีผลร้ายสืบเนื่องต่อไป การกระทำไม่ว่างเปล่าและเชื่อว่าผลที่ต้องการจะสำเร็จได้ด้วยการกระทำ มิใช่ด้วยอ้อนวอนหรือนอนคอยโชค เป็นต้น
2. วิปากสัทธา (เชื่อวิบาก, เชื่อผลของกรรม, เชื่อว่าผลของกรรมมีจริง คือ เชื่อว่ากรรมที่ทำแล้วต้องมีผล และผลต้องมีเหตุ ผลดีเกิดจากกรรมดี ผลชั่วเกิดจากกรรมชั่ว
3. กัมมัสสกตาสัทธา (เชื่อความที่สัตว์มีกรรมเป็นของตน, เชื่อว่าแต่ละคนเป็นเจ้าของ จะต้องรับผิดชอบเสวยวิบากเป็นไปตามกรรมของตน
4. ตถาคตโพธิสัทธา เชื่อความตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า, มั่นในในองค์พระตถาคต ว่าทรงเป็นพระสัมมาสัมพุทธะ ทรงพระคุณทั้ง 9 ประการ ตรัสธรรม บัญญัติวินัยไว้ด้วยดี ทรงเป็นผู้นำทางที่แสดงให้เห็นว่า มนุษย์คือเราทุกคนนี้ หากฝึกตนด้วยดี ก็สามารถเข้าถึงภูมิธรรมสูงสุด บริสุทธิ์หลุดพ้นได้ ดังที่พระองค์ได้ทรงบำเพ็ญไว้เป็นแบบอย่าง องฺสตฺตก23/4/3
พระธรรมปิฎกได้วิเคราะห์ไว้ว่า “ศรัทธา 4 อย่างนี้ มีมาในบาลีเฉพาะข้อที่ 4 อย่างเดียว เช่น อังคุตตรนิกาย สัตตกนิบาต (23/4/) ความว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกในธรรมวินัยนี้ เป็นผู้มีศรัทธา คือ เชื่อพระปัญญาตรัสรู้ของพระตถาคตว่า แม้เพราะเหตุนี้ๆ พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้น เป็นพระอรหันต์ ตรัสรู้เองโดยชอบ ฯลฯ เป็นผู้ตื่นแล้ว เป็นผู้จำแนกธรรม นี้เรียกว่า ศรัทธาพละ ว่าโดยใจความ ศรัทธา 3 ข้อต้น ย่อมรวมลงในข้อที่ 4 ได้ทั้งหมด อนึ่ง ในข้อ 3 มีข้อธรรมที่มาในบาลีคล้ายกัน คือ กัมมัสสกตาญาณ (ปรีชาหยั่งรู้ความที่สัตว์มีกรรมเป็นของตน เช่นใน (อภิวิ35/822/443) พระธรรมปิฎก (ปอ ปยุตฺโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร์, (กรุงเทพ ฯ:สหธรรมิก,2545) หน้า140
อธิบายขยายความตามเทสนาหาระหกประการ
1. อัสสารทศรัทธา ด้านดีของศรัทธา
อัสสาทะ แปลว่าความยินดี ข้อดี ด้านดี สิ่งที่น่ายินดี ด้านดีของศรัทธา ผู้ที่มีศรัทธาก็สามารถจะเป็นเหตุให้บรรลุพระอรหัตได้ดังเรื่องของพระวักกลิในอรรถกถาขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 4 หน้าที่ 392 ความว่าดังได้สดับมา ท่านวักกลิเถระนั้น เกิดในตระกูลพราหมณ์ในกรุงสาวัตถี เจริญวัยแล้ว, เห็นพระตถาคตเสด็จเข้าไปเพื่อบิณฑบาตแลดูพระสรีรสมบัติของพระศาสดาแล้ว ไม่อิ่มด้วยการเห็นพระสรีระสมบัติ, จึงบรรพชาในสำนักพระศาสดา ด้วยเข้าใจว่า เราจักได้เห็นพระตถาคตเจ้าเป็นนิตยกาล ด้วยอุบายนี้ " ดังนี้แล้ว, ก็ยืนอยู่ในที่อันตนยืนอยู่แล้ว สามารถเพื่อจะแลเห็นพระทศพลได้, ละกิจวัตรทั้งหลายมีการสาธยายและมนสิการในพระกัมมัฏฐานเป็นต้น เที่ยวมองดูพระศาสดาอยู่ พระศาสดา ทรงรอความแก่กล้าแห่งญาณของท่านอยู่ จึงไม่ตรัสอะไร ทรงทราบว่า " บัดนี้ ญาณของเธอถึงความแก่กล้าแล้ว " จึงตรัสโอวาทว่า " วักกลิ ประโยชน์อะไรของเธอ ด้วยการเฝ้าดูกายเน่านี้, วักกลิ คนใดแล เห็นธรรม, คนนั้น (ชื่อว่า)เห็นเรา (ผู้ตถาคต); คนใดเห็นเรา (ผู้ตถาคต), คนนั้น (ชื่อว่า)เห็นธรรม " พระวักกลินั้น แม้อันพระศาสดาสอนแล้วอย่างนั้น ก็ไม่อาจเพื่อละการดูพระศาสดาไปในที่อื่นได้เลย
ครั้งนั้นพระศาสดาทรงดำริว่า " ภิกษุนี้ไม่ได้ความสังเวชแล้วจักไม่ได้ตรัสรู้ " เมื่อวัสสูปนายิกสมัยใกล้เข้ามาแล้ว จึงเสด็จไปสู่กรุงราชคฤห์ ในวันเข้าพรรษา ทรงขับไล่ท่านด้วยพระดำรัสว่า" วักกลิ เธอจงหลีกไป "ท่านคิดว่า" พระศาสดาไม่ทรงรับสั่งกะเรา " ไม่อาจเพื่อดำรงอยู่ ณ ที่ตรงพระพักตร์ของพระศาสดาได้ตลอดไตรมาส จึงคิดว่า " ประโยชน์อะไรของเราด้วยชีวิต, เราจักให้ตนตกจากภูเขาเสีย " ดังนี้แล้ว จึงขึ้นภูเขาคิชฌกูฏ พระศาสดาทรงทราบความเมื่อยล้าของท่านแล้ว ทรงดำริว่า " ภิกษุนี้ เมื่อไม่ได้ความปลอบโยนจากสำนักของเรา, พึงยังอุปนิสัยแห่งมรรคและผลทั้งหลายให้ฉิบหาย " จึงทรงเปล่งพระรัศมีไปแล้ว เพื่อจะทรงแสดงพระองค์ ให้ปรากฏ
ลำดับนั้นจำเดิมแต่เวลาท่านเห็นพระศาสดาแล้ว ความเศร้าโศกแม้มากถึงเพียงนั้น หายไปแล้ว พระศาสดา เป็นประดุจว่ายังสระที่แห้งให้เต็มด้วยน้ำ เพื่อทรงยังปีติและปราโมทย์อันมีกำลังให้เกิดแก่พระเถระ จึงตรัสพระคาถานี้ว่า " ภิกษุผู้มากด้วยปราโมทย์ เลื่อมใสแล้วในพระพุทธศาสนา พึงบรรลุสันตบท เป็นที่เข้าไปสงบสังขาร เป็นสุข "
พึงทราบเนื้อความแห่งพระถาคานั้นว่า ภิกษุผู้มากด้วยปราโมทย์ แม้โดยปกติ ย่อมปลูกความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา, ภิกษุนั้น เลื่อมใส (ในพระพุทธศาสนา)แล้วอย่างนั้น พึงบรรลุพระนิพพานในพระพุทธศาสนา อันได้ชื่อว่า" สันตบท เป็นที่เข้าไปสงบสังขาร เป็นสุข "
ก็แลพระศาสดา ครั้นตรัสพระคาถานี้แล้ว ทรงเหยียดพระหัตถ์ได้ตรัสพระคาถาเหล่านี้แก่พระวักกลิเถระว่า " มาเถิด วักกลิ เธออย่ากลัว จงแลดูพระตถาคต,เราจักยกเธอขึ้น เหมือนบุคคลพะยุงช้างตัวจมในเปือกตมขึ้นฉะนั้น มาเถิด วักกลิ เธออย่างกลัว จงแลดูพระตถาคต, เราจักยกเธอขึ้น เหมือนบุคคลที่ช่วยพระจันทร์ที่ถูกเราหูจับ ฉะนั้น "
ท่านยังปีติอย่างแรงกล้าให้เกิดขึ้นแล้วว่า " เราได้เห็นพระทศพลแล้วและได้คำร้องเรียกว่า ' มาเถิด ' จึงคิดว่า " เราพึงไปโดยทางไหนหนอ " เมื่อไม่เห็นทางเป็นที่ไป จึงเหาะขึ้นไปในอากาศในที่เฉพาะพระพักตร์พระทศพล เมื่อเท้าทีแรกตั้งอยู่ที่ภูเขานั่นแล, นึกถึงพระคาถาที่พระศาสดาตรัสแล้ว ข่มปีติได้ในอากาศนั่นแล บรรลุพระอรหัตพร้อมด้วยปฏิสัมภิทาทั้งหลายแล้ว ถวายบังคมระตถาคตอยู่นั่นแลได้ลงมายืนอยู่สำนักพระศาสดาแล้ว ครั้นในกาลต่อมา พระศาสดา ทรงตั้งท่านไว้ในตำแหน่งอันเลิศว่าภิกษุทั้งหลายผู้เป็นสัทธาธิมุต อขุ ธ เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 4 หน้าที่ 392
จะเห็นได้ว่าการปลูกความเลื่อมใสศรัทธาในการพระพุทธเจ้าก็เป็นเหตุให้บรรลุอรหันต์ได้ และพระวักกลิยังได้รับการยกย่องว่าเป็นเลิศในหมู่ผู้หลุดพ้นด้วยศรัทธา ดังนั้นศรัทธาจึงเป็นเพื่อนที่สองของมนุษย์ดังพุทธพจน์ยืนยันว่า
สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ ปญญา เจนํ ปสาสติ
นิพฺพานาภิรโต มจฺโจ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ ฯ
ศรัทธาเป็นเพื่อนของคน ปัญญาย่อมปกครองคนนั้น สัตว์ยินดีในพระนิพพานจึงพ้นจากทุกข์ทั้งปวงได้ ฯ (สํส 15/175/52)
ศรัทธายังเป็นธรรมที่มีอุปการะมาก เป็นหนึ่งในอริยทรัพย์เจ็ดประการ ดังที่ปรากฎในทีฆนิกาย ปาฏิกวรรคว่า “ธรรม 7 อย่างที่มีอุปการะมากเป็นไฉน ฯ ได้แก่อริยทรัพย์ 7 คือ ทรัพย์คือศรัทธา ศีล หิริ โอตตัปปะ สุตะจาคะ ปัญญา ธรรม 7 อย่างเหล่านี้มีอุปการะมาก (ทีปา11/433/310)
ศรัทธาเป็นข้อแรกในสัปปุริสธรรมดังที่ปรากฎในว่า “ดูกรมหานาม อย่างไร อริยสาวกจึงชื่อว่าเป็นผู้ประกอบด้วยสัปปุริสธรรม 7 ประการ คืออริยสาวกในพระธรรมวินัยนี้(1) เป็นผู้มีศรัทธา คือเชื่อความตรัสรู้ของพระตถาคตว่า แม้เพราะเหตุนี้ๆ พระผู้มีพระภาคพระองค์นั้นเป็นพระอรหันต์ ตรัสรู้เองโดยชอบ ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ เสด็จไปดีแล้ว ทรงรู้แจ้งโลก เป็นสารถีฝึกบุรุษที่ควรฝึก ไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่า เป็นศาสดาของเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย เป็นผู้เบิกบานแล้ว เป็นผู้จำแนกพระธรรม (2) เป็นผู้มีหิริ คือ ละอายกายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต ละอายต่อการถึงพร้อมแห่งอกุศลธรรมอันลามก (3) เป็นผู้มีโอตตัปปะ คือ สะดุ้งกลัวกายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต สะดุ้งกลัวต่อการถึงพร้อมแห่งอกุศลธรรมอันลามก (4) เป็นพหูสูต ทรงธรรมที่ได้สดับแล้ว สั่งสมธรรมที่ได้สดับแล้ว ธรรมเหล่าใดงามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด ประกาศพรหมจรรย์พร้อมทั้งอรรถ พร้อมทั้งพยัญชนะบริสุทธิ์ บริบูรณ์สิ้นเชิง ธรรมทั้งหลายเห็นปานนั้น อันท่านได้สดับมามาก ทรงจำไว้ได้สั่งสมด้วยวาจา ตามเพ่งด้วยใจ แทงตลอดด้วยดี ด้วยความเห็น (5) เป็นผู้ปรารภความเพียร เพื่อละอกุศลธรรม เพื่อถึงพร้อมแห่งกุศลธรรม มีความเข้มแข็ง มีความบากบั่นมั่นคง ไม่ทอดธุระในกุศลธรรมทั้งหลาย (6) เป็นผู้มีสติ คือ ประกอบด้วยสติและปัญญาเครื่องรักษาตนอย่างยิ่ง ระลึกได้ตามระลึกได้ แม้ซึ่งกิจการที่ทำไว้แล้วนาน แม้ซึ่งถ้อยคำที่พูดไว้แล้วนาน (7) เป็นผู้มีปัญญา คือ ประกอบด้วยปัญญา อันเห็นความเกิดและความดับ อันเป็นอริยะ ชำแรกกิเลส ให้ถึงความสิ้นทุกข์โดยชอบ ดูกรมหานาม อย่างนี้แล อริยสาวกชื่อว่าเป็นผู้ประกอบด้วยสัปปุริสธรรม 7 ประการ (ม ม13/31/28)
ศรัทธายังจัดเป็นทรัพย์อันประเสริฐของคนในโลกนี้ดังพระดำรัสระหว่างอาฬวกยักษ์กับพระพุทธเจ้าในสังยุตตนิกาย สคาถวรรค ยักขสังยุต ดังคำที่อาฬวกยักษ์ทูลถามพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า “อะไรหนอ เป็นทรัพย์เครื่องปลื้มใจอันประเสริฐของคนในโลกนี้ อะไรหนอที่บุคคลประพฤติดีแล้วนำความสุขมาให้ อะไรหนอเป็นรสอันล้ำเลิศกว่ารสทั้งหลาย นักปราชญ์ทั้งหลายกล่าวชีวิตของผู้ที่เป็นอยู่อย่างไร ว่าประเสริฐสุด ฯ
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่าศรัทธาเป็นทรัพย์ อันประเสริฐของคนในโลกนี้ ธรรมอันบุคคลประพฤติดีแล้ว นำความสุขมาให้ ความสัตย์แลเป็นรสอันล้ำเลิศกว่ารสทั้งหลายนักปราชญ์ทั้งหลายกล่าวชีวิตของผู้ที่เป็นอยู่ด้วยปัญญาว่าประเสริฐสุด ฯ
อาฬวกยักษ์ทูลถามว่าต่อไปว่า “คนข้ามโอฆะได้อย่างไรหนอ ข้ามอรรณพได้อย่างไร ล่วงทุกข์ได้อย่างไร บริสุทธิ์ได้อย่างไร”
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า “คนข้ามโอฆะได้ด้วยศรัทธา ข้ามอรรณพได้ด้วยความไม่ประมาท ล่วงทุกข์ได้ด้วยความเพียร บริสุทธิ์ได้ด้วยปัญญา ฯ (สํส15/840/316)
ศรัทธาจึงเป็นทั้งทรัพย์และเครื่องมือในการข้ามโอฆะได้สมจริงดังพระดำรัสว่า
สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ
สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสานํ ปญญาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐนฺติ ฯ
ศรัทธาเป็นทรัพย์ อันประเสริฐของคนในโลกนี้ ธรรมอันบุคคลประพฤติดีแล้ว นำความสุขมาให้ ความสัตย์แลเป็นรสอันล้ำเลิศกว่ารสทั้งหลายนักปราชญ์ทั้งหลายกล่าวชีวิตของผู้ที่เป็นอยู่ด้วยปัญญาว่าประเสริฐสุด ฯ
ข้อดีของศรัทธาจึงมีอยู่มากมาย ที่ได้นำเสนอมานี้มีเพียงบางส่วนเท่านั้น ในพระไตรปิฎกและอรรถกถาได้พรรณาข้อดีของศรัทธาไว้หลายแห่ง
2.อาทีนวศรัทธา ข้อเสียของศรัทธา
อาทีนวะ หมายถึงโทษ ข้อเสีย ด้านเสีย สิ่งที่ไม่น่ายินดี ข้อเสียของศรัทธา การมีเพียงศรัทธาอย่าเดียวทำให้เชื่ออย่างงมงายได้ ดังนั้นเพื่อป้องกันความเสียหายที่เกิดจากศรัทธาจึงต้องมีปัญญากำกับไว้ด้วย เพราะต้องการจะใช้เชื่ออย่างมีเหตุผลดังที่ปรากฎในพลสูตร อังคุตรนิกาย ปัญจกนิบาต ยืนยันว่าศรัทธาเป็นกำลังอย่างหนึ่งความว่า “ดูกรภิกษุทั้งหลาย กำลัง 5 ประการคือ กำลังคือศรัทธา กำลังคือหิริ กำลังคือโอตตัปปะ กำลังคือวิริยะ กำลังคือปัญญา (องฺปญฺจก 22/204/276)
อีกแห่งหนึ่งในตติยปัณณาสก์ ผาสุวิหารวรรคที่ 1 เวสารัชชกรณสูตร อังคุตรนิกาย ปัญจกนิบาตว่า “ดูกรภิกษุทั้งหลาย ธรรมเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ 5 ประการนี้ คือ ภิกษุในธรรมวินัยนี้เป็นผู้มีศรัทธา เป็นผู้มีศีล เป็นพหูสูต เป็นผู้ปรารภความเพียร เป็นผู้มีปัญญา ความครั่นคร้ามใด ย่อมมีแก่ผู้ไม่มีศรัทธา ความครั่นคร้ามนั้นย่อมไม่มีแก่ผู้มีศรัทธา ฉะนั้น ธรรมนี้จึงชื่อว่าเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ ความครั่นคร้ามใดย่อมมีแก่ผู้ทุศีล ความครั่นคร้ามนั้นย่อมไม่มีแก่ผู้มีศีล ฉะนั้น ธรรมนี้จึงชื่อว่าเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะความครั่นคร้ามใดย่อมมีแก่ผู้ได้ศึกษาน้อย ความครั่นคร้ามนั้นย่อมไม่มีแก่ผู้เป็นพหูสูต ฉะนั้น ธรรมนี้จึงชื่อว่าเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ ความครั่นคร้ามใดย่อมมีแก่ผู้เกียจคร้าน ความครั่นคร้ามนั้นย่อมไม่มีแก่ผู้ปรารภความเพียร ฉะนั้น ธรรมนี้จึงชื่อว่าเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ ความครั่นคร้ามใดย่อมมีแก่ผู้มีปัญญาทราม ความครั่นคร้ามนั้นย่อมไม่มีแก่ผู้มีปัญญา ฉะนั้น ธรรมนี้จึงชื่อว่าเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ ดูกรภิกษุทั้งหลาย ธรรมเป็นเครื่องกระทำความเป็นผู้แกล้วกล้าแห่งภิกษุผู้เสขะ 5 ประการนี้แล (องฺ ปญญก 22/101/144)
3.นิสสรณศรัทธา ศรัทธานำไปสู่การพ้นทุกข์
นิสสรณะ หมายถึงธรรมเป็นเครื่องนำออกจากวัฏฏทุกข์หรือธรรมที่หลุดออกจากอาทีนวะรวมถึงอัสสาทะได้แล้วได้แก่อริยมรรคและนิพพาน ผู้มีศรัทธาย่อมไม่หวั่นไหวและทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ดังเรื่องของพระมหากาลในอรรถกถา คาถาธรรมบท (อ ขุธ เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 1 หน้าที่ 13)ว่า “มีกุฎุมพีชาวเสตัพยนคร 3 พี่น้อง คือ จุลกาล มัชฌิมกาล มหากาล บรรดาพี่น้อง 3 คนนั้นพี่ชายใหญ่และน้องชายน้อยเที่ยวไปในทิศทั้งหลายนำสิ่งของมาด้วยเกวียน 500 เล่ม มัชฌิมกาล ขายสิ่งของที่พี่และน้องทั้งสองนำมา ต่อมาสมัยหนึ่งพี่น้องทั้งสองนั้นบรรทุกสิ่งของต่าง ๆ ด้วยเกวียน 500 เล่มไปสู่กรุงสาวัตถี ปลดเกวียนทั้งหลายในระหว่างกรุงสาวัตถีและพระเชตวัน มีชายแดนติดต่อกัน
มหากาลเห็นอริยสาวกทั้งหลายชาวกรุงสาวัตถี มีมือถือระเบียบดอกไม้และของหอมเป็นต้น ไปเพื่อฟังธรรมในเวลาเย็น จึงถามว่า "ชนเหล่านี้ไปไหนกัน " ได้ฟังความนั้นแล้วคิดว่า "แม้เราก็จักไป" เรียกน้องชายมาแล้วบอกว่า "เจ้าจงเป็นผู้ไม่ประมาทในเกวียนทั้งหลาย, ฝ่ายเราจักไปฟังธรรม" ดังนี้แล้วไปถวายบังคมพระตถาคต นั่งที่สุดบริษัทแล้ว
ในวันนั้นพระศาสดา เมื่อจะตรัสอนุปุพพีกถา ตามอัธยาศัยของมหากาลนั้นจึงตรัสโทษความเลวทรามและความเศร้าหมองแห่งกามทั้งหลาย โดยปริยายเป็นอันมาก ด้วยสามารถแห่งสูตรมีทุกขักขันธสูตรเป็นอาทิ มหากาลได้สดับพระธรรมเทศนานั้นแล้ว จึงคิดว่า "นัยว่าคนเราจำต้องละสิ่งทั้งปวงไป, โภคะและญาติทั้งหลายย่อมไม่ติดตามบุคคลผู้ไปปรโลกเลย, เราจะต้องการอะไรด้วยการครองเรือนเราจักบวชละ, " เมื่อมหาชนถวายบังคมแล้วหลีกไป, ทูลขอบรรพชากะพระศาสดา, เมื่อพระศาสดารับสั่งว่า "ผู้ที่ท่านควรลาไร ๆ ไม่มีหรือ ทูลว่า "น้องชายของข้าพระองค์มี พระเจ้าข้า" เมื่อพระองค์ตรัสว่า "ถ้ากระนั้น เธอจงลาเขาเสีย," ทูลรับว่า "ดีละ พระเจ้าข้า" กลับมาบอกน้องชาย ดังนี้ว่า"พ่อ เจ้าจงปกครองสมบัติทั้งหมดนี้เถิด " จุลลกาลถามว่า "ก็พี่เล่าขอรับ" มหากาลตอบว่า "พี่จักบวชในสำนักของพระศาสดาเขาอ้อนวอนพี่ชายนั้นด้วยประการต่าง ๆ ก็ไม่อาจให้กลับได้, จึงกล่าวว่า "ดีล่ะพี่ ขอพี่จงทำตามอัธยาศัยเถิด" มหากาลไปบวชในสำนักของพระศาสดาแล้ว ฝ่ายจุลกาลก็ไปบวช ด้วยตั้งใจว่า "เราจักชวนพี่ชายสึก"
ในกาลต่อมามหากาลได้อุปสมบทแล้ว เข้าไปเฝ้าพระศาสดาทูลถามถึงธุระในพระศาสนา,เมื่อพระศาสดาตรัสบอกธุระ 2 อย่างแล้ว, ทูลว่า "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ข้าพระองค์จักไม่สามารถบำเพ็ญ คันถธุระได้ เพราะข้าพระองค์บวชในกาลเป็นคนแก่, แต่จักบำเพ็ญวิปัสสนาธุระให้บริบูรณ์" ทูลให้พระองค์ตรัสบอกโสสานิกธุดงค์จนถึงพระอรหัต, ครั้นล่วงปฐมยาม เมื่อชนนอนหลับหมดทุกคนแล้ว, ไปสู่ป่าช้า เวลาจวนรุ่ง เมื่อชนทั้งหมด ยังไม่ทันลุกขึ้นเลย กลับมายังวิหาร
ครั้งนั้นหญิงสัปเหร่อคนหนึ่งชื่อกาลี ผู้เฝ้าป่าช้า เห็นที่ยืนที่นั่งและที่จงกรมของพระเถระเข้า คิดว่า" ใครหนอมาในที่นี้ เราจักคอยจับตัว" เมื่อไม่อาจจับได้, วันหนึ่งจึงตามประทีปไว้ที่กระท่อมใกล้ป่าช้า พาบุตรธิดาไปแอบอยู่ในที่ส่วนข้างหนึ่ง เห็นพระเถระเดินมาในมัชฌินยาม จึงไปไหว้แล้วพูดว่า "ท่านผู้เจริญ พระผู้เป็นเจ้าพำนักอยู่ในที่ของพวกดิฉันนี้หรือ " พระเถระตอบว่า “ จ้ะ อุบาสิกา” หญิงนั้นจึงบอกว่า “ท่านผู้เจริญ ธรรมดาผู้อยู่ในป่าช้าทั้งหลาย เรียนระเบียบก่อนจึงควรจะอยู่ในป่าช้า
พระเถระไม่กล่าวว่า "ก็ข้าพเจ้าจักประพฤติในระเบียบที่เจ้าบอกแล้วอย่างไรเล่า " กลับกล่าวว่า "ทำอย่างไรเล่าจึงจะควร อุบาสิกา" อุบาสิกาตอบว่า “ท่านผู้เจริญ ธรรมดาผู้อยู่ในป่าช้าทั้งหลาย ควรแจ้งความที่คนอยู่ในป่าช้า แก่ผู้เฝ้าป่าช้า พระมหาเถระในวิหาร และนายบ้าน
พระเถระถามว่า “เพราะเหตุไรเล่า” อุบาสิกาตอบว่า “ เพราะพวกโจรทำกรรมแล้ว ถูกพวกเจ้าของทรัพย์สะกดตามรอยเท้าไป จึงทิ้งห่อภัณฑะไว้ในป่าช้าแล้วหลบหนีไป เมื่อเป็นเช่นนั้น พวกมนุษย์ก็รุมกัน ทำอันตรายแก่คนที่อยู่ในป่าช้า แต่เมื่อได้แจ้งความแก่เจ้าหน้าที่เหล่านั้นแล้ว, เจ้าหน้าที่เหล่านั้นย่อมช่วยกันป้องกันอันตรายได้ ด้วยกล่าวรับรองว่า 'พวกข้าพเจ้าทราบความที่ท่านผู้เจริญนี้อยู่ในที่นี้สิ้นกาลประมาณเท่านี้, ท่านผู้เจริญรูปนี้มิใช่โจร เพราะฉะนั้น ควรบอกแก่เจ้าหน้าที่เหล่านั้น
พระเถระจึงถามว่า กิจอื่นอะไรเล่าที่ข้าพเจ้าควรทำ หญิงนั้นจึงบอกว่า “ท่านผู้เจริญ ธรรมดาพระผู้เป็นเจ้าผู้อยู่ในป่าช้า จำต้องเว้นวัตถุทั้งหลายมี ปลา เนื้อ แป้ง งา และน้ำอ้อยเป็นต้นเสีย, ไม่ควรจำวัดกลางวัน ไม่ควรเป็นผู้เกียจคร้าน ควรปรารภความเพียร,ควรเป็นผู้ไม่โอ้อวด ไม่ใช่เจ้าเล่ห์ เป็นผู้มีอัธยาศัยงาม, เวลาเย็นเมื่อชนหลับหมดแล้ว พึงมาจากวิหาร, เวลาจวนรุ่ง เมื่อหมู่ชนทุกคนยังไม่ตื่นนอนเลยพึงไปวิหาร, ท่านผู้เจริญ ถ้าพระผู้เป็นเจ้าอยู่ในที่นี้ด้วยอาการอย่างนี้ ไซร้ จักอาจยังกิจแห่งบรรพชิตให้ถึงที่สุดได้,ถ้าหมู่ชนนำศพมาทิ้ง, ดิฉันจะยกขึ้นสู่เรือนยอดอันดาดด้วยผ้ากัมพล ทำสักการะด้วยวัตถุทั้งหลาย มีของหอมและระเบียบดอกไม้เป็นต้นแล้วจักทำการปลงศพ, ผิว่า พระผู้เป็นเจ้าจักยังไม่อาจเพื่อยังกิจแห่งบรรพชิตให้ถึงที่สุดได้ไซร้, ดิฉันจะยกขึ้นสู่เชิงตะกอนแล้วติดไฟเผา เอาขอเกี่ยวลากศพออกมาวางไว้ภายนอก ทอนด้วยขวาน เฉือนให้เป็นชิ้นน้อยชิ้นใหญ่แล้วใส่ในไฟ แสดงแก่ท่านพระผู้เป็นเจ้าแล้วจึงค่อยเผา พระเถระสั่งนางกาลีนั้นว่า "ดีละนางผู้เจริญ ก็นางเห็นรูปารมณ์อย่างหนึ่งแล้ว จงบอกแก่ข้าพเจ้านะ" นางกาลีรับว่า " จ้ะ" พระเถระทำสมณธรรมอยู่ในป่าช้าตามอัธยาศัยของตน
ส่วนพระจุลกาลเถระ ผุดลงผุดนั่ง รัญจวนถึงฆราวาส คิดถึงบุตรและภรรยา คิดว่า "พี่ชายของเรานี้ ทำกรรมหนักยิ่ง" ลำดับนั้น กุลธิดาคนหนึ่งได้ทำกาละในเวลาเย็น ซึ่งยังมิทันเหี่ยวแห้ง ซูบซีด เพราะพยาธิกำเริบขึ้นในครู่เดียวนั้น พวกญาติหามศพกุลธิดานั้นไปสู่ป่าช้าในเวลาเย็น พร้อมด้วยเครื่องเผาต่าง ๆ มีฟืนและน้ำมันเป็นต้น ให้ค่าจ้างแก่หญิงเฝ้าป่าช้าำว่า " นางจงจัดการเผาศพนี้" ดังนี้แล้ว มอบศพให้แล้วหลีกไป นางเปลื้องผ้าห่มของกุลธิดานั้นออกแล้ว เห็นสรีระซึ่งตายเพียงครู่เดียวนั้น แสนประณีต มีสีดังทองคำ จึงคิดว่า "อารมณ์นี้ควรจะแสดงแก่พระผู้เป็นเจ้า" แล้วไปไหว้พระเถระกล่าวว่า ท่านเจ้าข้า อารมณ์ชื่อเห็นปานนี้ มีอยู่, ขอพระคุณเจ้าพึงไปพิจารณาเถิด" พระเถระรับว่า "จ้ะ" ดังนี้แล้วไป ให้เลิกผ้าห่มออกแล้วพิจารณาตั้งแต่ฝ่าเท้าถึงปลายผมแล้ว พูดว่า "รูปนี้ประณีตยิ่งนัก มีสีดุจทองคำ, นางพึงใส่รูปนั้นในไฟ ในกาลที่รูปนั้นถูกเปลวไฟใหญ่ลวกแล้ว จึงบอกแก่ข้าพเจ้า" ดังนี้แล้ว ไปยังที่อยู่ของคนนั่นแล นั่งแล้ว นางทำอย่างนั้นแล้ว จึงแจ้งแก่พระเถระ พระเถระไปพิจารณาในที่ถูกเปลวไฟกระทบแล้ว ๆ สีแห่งสรีระได้เป็นดังแม่โคด่าง เท้าทั้งสองงอหงิกห้อยลง มือทั้งสองกำเข้า หน้าผากได้มีหนังปอกแล้ว
พระเถระพิจารณาว่า"สรีระนี้เป็นธรรมชาติทำให้ไม่วายกระสันแก่บุคคลผู้แลดูอยู่ในบัดเดี๋ยวนี้เอง, แต่บัดนี้กลับถึงความสิ้นถึงความเสื่อมไปแล้ว" กลับไปที่พักกลางคืน นั่งพิจารณาถึงความสิ้นและความเสื่อมอยู่ กล่าวคาถาว่า "สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ มีอันเกิดขึ้นและเสื่อมไปเป็นธรรมดา, เกิดขึ้นแล้วย่อมดับไป ความสงบแห่งสังขารนั้นเป็นสุข"
เจริญวิปัสสนาได้บรรลุพระอรหัต พร้อมด้วยปฏิสัมภิทาทั้งหลายเมื่อท่านบรรลุพระอรหัตแล้ว, พระศาสดามีภิกษุสงฆ์แวดล้อมเสด็จจาริกไปยังเสตัพยนครแล้ว เสด็จเข้าสู่ป่าไม้ประดู่ลาย พวกภรรยาของพระจุลกาล ได้ยินว่า "ข่าวว่า พระศาสดาเสด็จมาถึงแล้ว" คิดว่า "พวกเราจักช่วยกันจับสามีของพวกเรา "ดังนี้แล้ว ส่งคนไปให้ทูลอาราธนาพระศาสดา
ก็ในสถานที่พระพุทธเจ้าทั้งหลายไม่ทรงคุ้นเคย ควรที่ภิกษุรูปหนึ่งผู้บอกการปูอาสนะจะต้องล่วงหน้าไปก่อน ก็อาสนะสำหรับพระพุทธเจ้าทั้งหลาย พึงให้ปูในที่ท่ามกลาง, อาสนะสำหรับพระสารีบุตรเถระพ่อให้ปูข้างขวา, อาสนะสำหรับพระมหาโมคคัลลานเถระ พึงให้ปูข้างซ้ายแห่งอาสนะของพระพุทธเจ้านั้น, อาสนะสำหรับภิกษุสงฆ์พึงให้ปูในข้างทั้งสองถัดจากที่นั้นไป เพราะฉะนั้น พระมหากาลเถระพักอยู่ในที่ ห่มจีวร ส่งพระจุลกาลไปว่า "เธอจงล่วงหน้าไปบอกการปูอาสนะ"
พวกชนในเรือน ทำการเสสรวลกับท่าน จำเดิมแต่กาลที่พวกเขาเห็นท่านแกล้งปูอาสนะต่ำในที่สุดพระสังฆเถระ ปูอาสนะสูงในที่สุดของสังฆนวกะ พระจุลกาลนอกนี้ ชี้เเจงว่า"พวกเจ้าจงอย่าทำอย่างนั้น, จงปูอาสนะสูงในที่สูง ปูอาสนะต่ำในที่ต่ำ" พวกหญิง ทำที่เหมือนไม่ได้ยินถ้อยคำของท่าน รุมกันว่า "ท่านเที่ยวทำอะไรอยู่ หน้าที่ให้ปูอาสนะไม่สมควรแก่ท่านหรือ ท่านลาใครบวช ท่านใครเป็นผู้ยอมให้บวช มาในที่นี้ทำไม " ดังนี้แล้วช่วยกันฉุดสบงและจีวรออกแล้ว ให้นุ่งผ้าขาว สวมเทริดมาลาบนศีรษะแล้วส่งไปด้วยคำว่า "เธอจงไปนำเสด็จพระศาสดามา, พวกข้าพเจ้าจะปูอาสนะ"
จุลกาลดำรงอยู่ในภาวะแห่งภิกษุสิ้นกาลไม่นาน ยังไม่ทันได้พรรษาก็สึกจึงไม่รู้สึกอาย, เพราะฉะนั้นเขาจึงหมดความรังเกียจด้วยกิริยาอาการนั้นเสียทีเดียว ไปถวายบังคมพระศาสดาแล้ว พาภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุขมา
ในกาลเสร็จภัตกิจของภิกษุสงฆ์ พวกภรรยาของพระมหากาลคิดกันว่า "หญิงพวกนี้ รุมจับสามีของตนได้ พวกเราก็จักจับสามีของพวกเราบ้าง" จึงให้นิมนต์พระศาสดา เพื่อประโยชน์แก่การเสวยภัตตาหารในวันรุ่งขึ้น
ในกาลนั้น ภิกษุรูปอื่นได้ไปชี้แจงให้ปูอาสนะ หญิงเหล่านั้นไม่ได้โอกาสในขณะนั้น อาราธนาภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุขให้นั่งแล้ว ได้ถวายภิกษา, ก็จุลกาลมีภรรยา 2 คน มัชฌิมกาลมี 4 คน, มหากาลมี 8 คน, ฝ่ายภิกษุทั้งหลายใคร่ทำภัตกิจ ได้นั่งทำภัตกิจแล้ว, พวกที่ใคร่ไปภายนอกก็ได้ลุกไปแล้ว;ส่วนพระศาสดาประทับนั่งทรงทำภัตกิจ ในกาลเสร็จภัตกิจของพระองค์ หญิงเหล่านั้นทูลว่า "ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ พระมหากาลทำอนุโมทนาแก่พวกข้าพระองค์แล้ว จึงจักไป, ขอพระองค์เสด็จไปก่อนเถิด"
พระศาสดาตรัสว่า " ดีละ" ได้เสด็จล่วงหน้าไปแล้ว ครั้นถึงประตูบ้านภิกษุสงฆ์ก็ยกโทษว่า"ทำไมพระศาสดาจึงทรงทำเช่นนี้ี่ พระองค์ทรงทราบแล้วจึงทรงทำหรือไม่ทรงทราบแล้วทรงทำหนอ วานนี้อันตรายแห่งบรรพชาเกิดขึ้นแก่จุลกาล เพราะการล่วงหน้าไปก่อน, วันนี้ อันตรายมิได้มี เพราะภิกษุอื่นล่วงหน้าไปก่อน, บัดนี้ พระศาสดา รับสั่งให้พระมหากาลยับ1ยั้งอยู่ แล้วเสด็จมาก็ภิกษุผู้มีศีล ถึงพร้อมแล้วด้วยอาจาระ หญิงเหล่านั้นจักทำอันตรายแห่งบรรพชาแก่พระมหากาลนั้นได้ละหรือ "
พระศาสดาทรงสดับคำของภิกษุเหล่านั้นแล้ว เสด็จกลับมาประทับยืนอยู่ ตรัสถามว่า "ภิกษุทั้งหลาย พวกเธอกล่าวอะไรกัน " ภิกษุเหล่านั้น ทูลความนั้นแล้วภิกษุทั้งหลาย ก็พวกเธอสำคัญมหากาลเหมือนจุลกาลหรือ ภิกษุตอบว่าอย่างนั้นพระเจ้าข้า เพราะจุลกาลนั้นมีภรรยา 2 คน ส่วนพระมหากาลนี้ มีถึง 8 คน, เธอถูกภรรยาทั้ง 8 รุมจับไว้แล้วจักทำอะไรได้ พระเจ้าข้า
พระศาสดาตรัสว่า "ภิกษุทั้งหลาย พวกเธออย่าได้กล่าวอย่างนั้น,จุลกาล ลุกขึ้น ลุกขึ้นพร้อมแล้ว มากไปด้วยอารมณ์ว่างามอยู่ เป็นเช่นกับต้นไม้ที่มีกำลังไม่แข็งแรง ตั้งอยู่ริมเหวและเขาขาด, ส่วนมหากาลบุตรของเรา ตามเห็นอารมณ์ว่าไม่งามอยู่ เป็นผู้ไม่หวั่นไหวเลย เหมือนภูเขาหินแท่งทึบ" ดังนี้แล้ว ได้ภาษิตพระคาถาเหล่านี้ว่า
สุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ อินฺทฺริเยสุ อสํวุตํ
โภชนมฺหิ อมตฺตญฺญุ กุสีตํ หีนวีริยํ
ตํ เว ปสหติ มาโร วาโต รุกฺขํว ทุพฺพลํ
อสุภานุปสฺสึ วหรนฺตํ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ
โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุ สทฺธํ อารทฺธวีริยํ
ตํ เว นปฺปสหติ มาโร วาโต เสลํว ปพฺพตํ
"ผู้ตามเห็นอารมณ์ว่างาม ไม่สำรวมในอินทรีย์ทั้งหลาย ไม่รู้ประมาณในโภชนะ เกียจคร้าน มีความเพียรเลวทรามอยู่ ผู้นั้นแล มารย่อมรังควานได้, เปรียบเหมือนต้นไม้ที่มีกำลังไม่แข็งแรง ลมรังควานได้ฉะนั้น
ส่วนผู้ตามเห็นอารมณ์ว่าไม่งาม สำรวมดีในอินทรีย์ทั้งหลาย รู้ประมาณในโภชนะ มีศรัทธาและปรารภความเพียรอยู่ ผู้นั้นแล มารย่อมรังควานไม่ได้, เปรียบเหมือนภูเขาหิน ลมรังควานไม่ได้ ฉะนั้น" (ขุสุ 25/11/16)
พระมหากาลเหาะหนีภรรยาพวกหญิงแม้เหล่านั้นแลที่เป็นภรรยาเก่าของพระมหากาลนั้นล้อมพระเถระเเล้ว กล่าวคำเป็นต้นว่า "ท่านลาใครบวช บัดนี้ท่านจักเป็นคฤหัสถ์หรือจักไม่เป็นเล่า " ได้เป็นผู้ใคร่เพื่อจะเปลื้องผู้กาสายะทั้งหลายของพระเถระออกพระเถระกำหนดลาการของหญิงเหล่านั้นได้แล้ว ลุกจากอาสนะที่นั่งแล้วเหาะไปด้วยฤทธิ์ ทำลายช่อฟ้าเรือนยอดไปทางอากาศ เมื่อพระศาสดาพอตรัสพระคาถาจบลง ชมเชยพระสรีระของพระศาสดาซึ่งมีวรรณะดังทองคำ ลงมาถวายบังคมพระบาทยุคลของพระตถาคตแล้ว ในกาลจบคาถาภิกษุผู้ประชุมกันดำรงอยู่ในอริยผลทั้งหลายมีโสดาปัตติผลเป็นต้น
ภิกษุผู้ปรารภความเพียรจึงทำตนให้พ้นจากทุกข์ได้ ดังตัวอย่างของพระมหากาล แม้จะถูกภรรยาเก่าพยายามจะจับสึกก็เอาตัวรอดพ้นมาได้เพราะเป็นผู้ตามเห็นอารมณ์ว่าไม่งาม สำรวมดีในอินทรีย์ทั้งหลาย รู้ประมาณในโภชนะ มีศรัทธาและปรารภความเพียร มีศรัทธามั่นคงและปรารภความเพียรย่อมไม่หวั่นไหวไม่มีอะไรมารังควานได้
ศรัทธายังเป็นธรรมทำให้แกล้วกล้าได้ดังที่ปรากฎในสารัชชสูตร อังคุตรนิกาย ปัญจก ความว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้ประกอบด้วยธรรม 5 ประการนี้ ย่อมเป็นผู้แกล้วกล้า ธรรม 5 ประการคือภิกษุในธรรมวินัยนี้ เป็นผู้มีศรัทธา เป็นผู้มีศีล เป็นผู้ได้สดับมาก เป็นผู้ปรารภความเพียร มีปัญญา ดูกรภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้ประกอบด้วยธรรม 5 ประการนี้แล ย่อมเป็นผู้แกล้วกล้า (องฺ ปญญจก 22/158/205)
ผู้มีศรัทธาจึงเป็นเหตุหนึ่งที่นำออกจากทุกข์ได้ ถ้าหากพระมหากาลขาดศรัทธาในพระพุทธศาสนา มีศรัทธาไม่ตั้งมั่นแล้ว ก็ไม่อาจจะดำรงตนอยู่ในศาสนาได้ และอาจถูกภรรยาเก่าจับสึกเหมือนจุลลกาลน้องชายที่มีศรัทธาไม่มั่นคงออกบวชเพราะหวังจะชวนพี่ชายให้ลาสิกขา
4.ผลศรัทธา อานิสงส์ของการมีศรัทธา
ผล หมายถึงผลลัพธ์ อานิสงส์ ประโยชน์ที่ได้จากการพิจารณาหรือจากการปฏิบัติตามทั้งประโยชน์ที่ได้รับในปัจจุบัน การมีเพียงความศรัทธาเลื่อมใสเพียงอย่างเดียวก็มีผลทำให้เกิดในเทวโลกสวรรค์ได้ที่ปรากฎในอรรถกถา ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท ยมกวรรค พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 1 - หน้าที่ 42 ความว่า มัฏฐกุณฑลีทำใจให้เลื่อมใสในพระพุทธเจ้าในขณะที่กำลังนอนป่วยหนัก กำลังนอนผินหน้าไปข้างในเรือนพระศาสดาทรงทราบว่าไม่เห็นพระองค์, จึงได้เปล่งพระรัศมีในวาบหนึ่งมาณพคิดว่า "นี่แสงสว่างอะไร" จึงนอนพลิกกลับมา เห็นพระศาสดาแล้ว คิดว่า "เราอาศัยบิดาเป็นอันธพาล จึงไม่ได้เข้าไปเฝ้าพระพุทธเจ้าเห็นปานนี้แล้ว ทำความขวนขวายด้วยกาย หรือถวายทาน หรือฟังธรรม, เดี๋ยวนี้แม้แต่มือสองข้างของเราก็ยกไม่ไหว กิจที่ควรทำอย่างอื่นไม่มี" ดังนี้แล้ว ได้ทำใจเท่านั้นให้เลื่อมใส พระศาสดาทรงพระดำริว่า "พอละ ด้วยการที่มาณพนี้ทำใจให้เลื่อมใส ประมาณเท่านั้น" ก็เสด็จหลีกไปแล้ว เมื่อพระตถาคตพอกำลังเสด็จลับตาไป, มาณพนั้นมีใจเลื่อมใส ทำกาละแล้ว เป็นประดุจดังว่า หลับแล้วกลับตื่นขึ้น ไปเกิดในวิมานทองสูงประมาณ 30 โยชน์ในเทวโลก
อีกเรื่องหนึ่งในอรรถกถา ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท ปาปวรรค เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 3 หน้าที่ 11 ความว่า หญิงคนหนึ่งถวายข้าวตอกแก่พระมหากัสสปด้วยความเสื่อมใสก็ไปเกิดในเทวโลกได้ความว่า ท่านพระมหากัสสปอยู่ที่ปิปผลิคูหาเข้าฌาณแล้ว ออกในวันที่ 7 ตรวจดูที่เที่ยวไปเพื่อภิกษาด้วยทิพยจักษุ เห็นหญิงรักษานาข้าวสาลีคนหนึ่ง เด็ดรวงข้าวสาลีทำข้าวตอกอยู่ พิจารณาว่า" หญิงนี้มีศรัทธาหรือไม่หนอ " รู้ว่า " มีศรัทธา " ใคร่ครวญว่า " เธอจักอาจ เพื่อทำการสงเคราะห์แก่เราหรือไม่หนอ " รู้ว่า " กุลธิดาเป็นหญิงแกล้วกล้าจักทำการสงเคราะห์เรา,ก็แลครั้นทำแล้วจักได้สมบัติ เป็นอันมาก " จึงครองจีวรถือบาตร ได้ยืนอยู่ที่ใกล้นาข้าวสาลี กุลธิดาพอเห็นพระเถระก็มีจิตเลื่อมใส มีสระรีอันปีติ 5 อย่างถูกต้องแล้ว กล่าวว่านิมนต์หยุดก่อน เจ้าข้า" ถือข้าวตอกไปโดยเร็ว เกลี่ยลงในบาตรของพระเถระแล้ว ไหว้ด้วยเบญจางคประดิษฐ์ ได้ทำความปรารถนาว่า " ท่านเจ้าข้า ขอดิฉันพึงเป็นผู้มีสวนแห่งธรรมที่ท่านเห็นแล้ว "
พระเถระได้ทำอนุโมทนาว่า "ความปรารถนาอย่างนั้น จงสำเร็จ" ฝ่ายนางไหว้พระเถระแล้ว พลางนึกถึงทานที่ตนถวายแล้วกลับไป ก็ในหนทางที่นางเดินไป บนคันนา มีงูพิษร้ายนอนอยู่ในรูแห่งหนึ่ง งูไม่อาจขบกัดแข้งพระเถระอันปกปิดด้วยผ้ากาสายะได้ นางพลางระลึกถึงทานกลับไปถึงที่นั้น งูเลื้อยออกจากรูกัดนางให้ล้มลง ณ ที่นั้นเอง นางมีจิตเลื่อมใส ทำกาละแล้ว ไปเกิดในวิมานทองประมาณ 30 โยชน์ในภพดาวดึงส์ มีอัตภาพประมาณ 3 คาวุต ประดับเครื่องอลังการทุกอย่าง เหมือนหลับแล้วตื่นขึ้น (อ.ขุ ธ เล่ม 1 ภาค 2 ตอน 3 หน้าที่ 11)
สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ
สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสานํ ปญญาชีวี ชีวิตมาหุ เสฏฺฐนฺติ ฯ
ศรัทธาเป็นทรัพย์เครื่องปลื้มใจอย่างประเสริฐของคนในโลกนี้ ธรรมที่บุคคลประพฤติดีแล้วนำความสุขมาให้ ความจริงเท่านั้นเป็นรสที่ดียิ่งกว่ารสทั้งหลาย คนที่เป็นอยู่ด้วยปัญญานักปราชญ์ทั้งหลายกล่าวว่ามีชีวิตประเสริฐ ฯ (สํส 15/203/58, ขุ ขุทฺทก 25/311/360)
ศรัทธายังมีผลเพื่อความเจริญดังที่ปรากฏในวัฑฒิสูตรอังคุตรนิกาย ปัญจกนิบาต(องฺปญจก 22/63/91) ความว่าดูกรภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้เจริญด้วยธรรมเป็นเหตุเจริญ 5 ประการ ชื่อว่าย่อมเจริญด้วยธรรมเป็นเหตุเจริญอย่างประเสริฐ ชื่อว่าเป็นผู้ยึดถือสาระ และยึดถือสิ่งประเสริฐแห่งกาย ธรรมเป็นเหตุเจริญ 5 ประการเป็นไฉนคือ ย่อมเจริญด้วยศรัทธา ย่อมเจริญด้วยศีลย่อมเจริญด้วยสุตะ ย่อมเจริญด้วยจาคะ ย่อมเจริญด้วยปัญญา ดูกรภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้เจริญด้วยธรรมเป็นเหตุเจริญ 5 ประการนี้แล ชื่อว่าย่อมเจริญด้วยธรรมเป็นเหตุเจริญอย่างประเสริฐชื่อว่าเป็นผู้ยึดถือสาระ และยึดถือสิ่งประเสริฐแห่งกาย อริยสาวกผู้ใด ย่อมเจริญด้วยศรัทธา ศีล สุตะ จาคะ และปัญญาทั้งสองฝ่าย อริยสาวกผู้เช่นนั้น เป็นสัปบุรุษ มีปรีชาเห็นประจักษ์ ชื่อว่าย่อมยึดถือสาระแห่งตนในโลกนี้ไว้ได้ทีเดียว
ในสัทธานิสังสสูตร อังคุตรนิกาย ปัญจกนิบาต ความว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย กุลบุตรผู้มีศรัทธา ย่อมมีอานิสงส์ 5 ประการคือ (1)สัปบุรุษผู้สงบในโลกทุกๆ ท่าน เมื่อจะอนุเคราะห์ย่อมอนุเคราะห์ผู้มีศรัทธาก่อนผู้อื่น ย่อมไม่อนุเคราะห์ผู้ไม่มีศรัทธาก่อนผู้อื่น (2)เมื่อจะเข้าไปหา ย่อมเข้าไปหาผู้มีศรัทธาก่อนผู้อื่น ย่อมไม่เข้าไปหาผู้ไม่มีศรัทธาก่อนผู้อื่น (3) เมื่อจะต้อนรับ ย่อมต้อนรับผู้มีศรัทธาก่อนผู้อื่น ย่อมไม่ต้อนรับผู้ไม่มีศรัทธาก่อนผู้อื่น (4) เมื่อจะแสดงธรรม ย่อมแสดงธรรมแก่ผู้มีศรัทธาก่อนผู้อื่น ย่อมไม่แสดงธรรมแก่ผู้ไม่มีศรัทธาก่อนผู้อื่น (5) กุลบุตรผู้มีศรัทธาเมื่อไปแล้ว ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ ดูกรภิกษุทั้งหลาย กุลบุตรผู้มีศรัทธาย่อมมีอานิสงส์ 5 ประการนี้แล ดูกรภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนต้นไทรใหญ่ที่ทางสี่แยก มีพื้นราบเรียบ ย่อมเป็นที่พึ่งของพวกนกโดยรอบ ฉันใด กุลบุตรผู้มีศรัทธาก็ฉันนั้นเหมือนกัน ย่อมเป็นที่พึ่งของชนเป็นอันมาก คือ ภิกษุ ภิกษุณีอุบาสก อุบาสิกา ฯ ต้นไม้ใหญ่ สล้างด้วยกิ่ง ใบ และผล มีลำต้นแข็งแรง มีรากมั่นคง สมบูรณ์ด้วยผล ย่อมเป็นที่พึ่งของนกทั้งหลายฝูงนกย่อมอาศัยต้นไม้นั้น ซึ่งเป็นที่รื่นรมย์ใจ ให้เกิดสุขผู้ต้องการความร่มเย็น ย่อมเข้าไปอาศัยร่มเงา ผู้ต้องการผลก็ย่อมบริโภคผลได้ ฉันใด ท่านผู้ปราศจากราคะ ปราศจากโทสะ ปราศจากโมหะ ไม่มีอาสวะ เป็นบุญเขตในโลกย่อมคบหาบุคคลผู้มีศรัทธา ซึ่งสมบูรณ์ด้วยศีล ประพฤติถ่อมตน ไม่กระด้างสุภาพ อ่อนโยน มีใจมั่นคง ฉันนั้นเหมือนกัน ท่านเหล่านั้น ย่อมแสดงธรรมเครื่องบรรเทาทุกข์ทั้งปวงแก่เขา เขาเข้าใจทั่วถึงธรรมนั้นแล้ว ย่อมเป็นผู้หมดอาสวกิเลส ปรินิพพาน (องฺปญจก22/38/45)
ภิกษุผู้มีศรัทธาย่อมทำให้หมู่คณะงามดังที่ปรากฎในสังฆโสภณสูตร อังคุตรนิกาย จตุกกนิบาต ความว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย บุคคล 4 จำพวกนี้ เป็นผู้เฉียบแหลม ได้รับแนะนำดีแล้ว เป็นผู้แกล้วกล้า เป็นพหูสูต เป็นผู้ทรงธรรม ปฏิบัติธรรม สมควรแก่ธรรม ย่อมยังหมู่ให้งามคือภิกษุ (1) ภิกษุณี (2) อุบาสก (3) อุบาสิกา (4) ดูกรภิกษุทั้งหลาย บุคคลสี่จำพวกนี้แล เป็นผู้เฉียบแหลม ได้รับแนะนำดีแล้ว เป็นผู้แกล้วกล้า เป็นพหูสูตเป็นผู้ทรงธรรม ปฏิบัติธรรมสมควรแก่ธรรม ย่อมยังหมู่ให้งาม ฯ บุคคลใด เป็นผู้ฉลาด แกล้วกล้า เป็นพหูสูต ผู้ทรงธรรม ประพฤติธรรมสมควรแก่ธรรม บุคคลเช่นนั้น เราเรียกว่าผู้ยังหมู่ให้งาม ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสกและอุบาสิกา เป็นผู้มีศรัทธา สมบูรณ์ด้วยศีล เป็นพหูสูตเหล่านี้แล ย่อมยังหมู่ให้งาม แท้จริง บุคคลเหล่านี้ เป็นผู้ยังหมู่ให้งาม ฯ (องฺ จตุกฺก 21/7/10)
5.อุปายศรัทธา วิธีปฏิบัติด้วยศรัทธา
อุปายะ หมายถึงอุบายวิธี แนวปฏิบัติเพื่อบรรลุถึงนิสสรณะหรือผลได้แก่บุพพภาคปฏิปทา ข้อปฏิบัติเบื้องต้นอันเป็นบรรทัดฐานแห่งอริยมรรคและนิพพาน ผู้มีศรัทธาย่อมเป็นสาเหตุให้ทำบุญอย่างอื่นมีทานเป็นต้นและย่อมได้รับผลคือความสุขในเทวโลกดังเรื่องในอิตถิวิมานวัตถุ ปีฐวรรควรรณนา อรรถกถาปฐมปีฐวิมาน ว่าเมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้า ประทับ ณ พระเชตวัน อารามของท่านอนาถบิณฑิกะ กรุงสาวัตถี พระเจ้าปเสนทิโกศลทรงถวายอสทิสทาน 7 วัน แด่พระภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประธาน ท่านอนาถบิณฑิกะมหาเศรษฐี ก็ถวาย 3 วัน พอสมควรแก่อสทิสทานนั้น นางวิสาขามหาอุบาสิกา ก็ถวายมหาทานเหมือนอย่างนั้น ประวัติความเป็นไปแห่งอสทิสทาน ได้ปรากฏทั่วชมพูทวีป ครั้งนั้น มหาชนยกเรื่องขึ้นพูดกันในที่นั้น ๆ ว่า ทานจักมีผลมาก ด้วยการบริจาคสมบัติอันโอฬารอย่างนี้ หรือ ๆ จักมีผลมาก แม้ด้วยการบริจาคพอสมควรแก่ทรัพย์สมบัติของตน
ภิกษุทั้งหลายฟังคำนั้นแล้ว ก็กราบทูลแด่พระผู้มีพระภาคเจ้า พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ทานมิใช่จักมีผลมาก ด้วยการถึงพร้อมแห่งไทยธรรมอย่างเดียว ที่แท้ ทานจักมีผลมาก ก็ด้วยความถึงพร้อมแห่งจิตที่เลื่อมใส และด้วยความถึงพร้อมแห่งเขต (ทักขิไณยบุคคล) เพราะฉะนั้น ทานวัตถุเพียงสักข้าวกำมือหนึ่งก็ดี เพียงผ้าเก่าผืนหนึ่งก็ดี เพียงเครื่องลาดทำด้วยหญ้าก็ดี เพียงเครื่องลาดทำด้วยใบไม้ก็ดีเพียงสมอดองน้ำมูตรเน่าก็ดี บุคคลมีจิตเลื่อมใสแล้ว ตั้งไว้ในทักขิไณยบุคคล ทานแม้นั้น ก็จักมีผลมาก รุ่งเรืองมาก แผ่ไพศาลมาก จริงอย่างนั้นท้าวสักกะจอมทวยเทพก็ตรัสคำเป็นคาถาดังนี้ว่า
นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ อถวา ตสฺส สาวเก
เมื่อจิตเลื่อมใสในพระตถาคตสัมพุทธเจ้า หรือพระสาวกของพระสัมพุทธเจ้านั้น ทักษิณาไม่ชื่อว่าน้อยเลย
ถ้อยคำนั้นได้แพร่ไปทั่วชมพูทวีป มนุษย์ทั้งหลาย พากันให้ทานตามสมควรแก่ทรัพย์สมบัติ แก่สมณพราหมณ์คนยากไร้ คนเดินทางไกลวณิพกและยาจกทั้งหลาย ตั้งน้ำดื่มไว้ที่ลานเคหะปูอาสนะไว้ที่ซุ้มประตู สมัยนั้นพระเถระผู้ถือปิณฑปาติกธุดงค์เป็นวัตรรูปหนึ่ง มีอากัปกิริยาก้าวไป ถอยกลับ เหลียว แล คู้แขน เหยียดแขน น่าเลื่อมใส ทอดจักษุลง ถึงพร้อมด้วยอิริยาบถ เที่ยวบิณฑบาต ก็มาถึงเรือนหลังหนึ่งในเวลาจวนแจ ในเรือนหลังนั้น กุลธิดาผู้หนึ่ง ถึงพร้อมด้วยศรัทธาเห็นพระเถระ ก็เกิดความเคารพความนับถือมาก เกิดปีติโสมนัสอย่างโอฬาร จึงนิมนต์ให้ท่านเข้าไปยังเรือน ไหว้ด้วยเบญจางคประดิษฐ์ จัดตั่งของตน ปูผ้าเนื้อเกลี้ยงสีเหลืองบนตั่งนั้นถวาย เมื่อพระเถระนั่งเหนือตั่งนั้นแล้ว นางคิดว่าบุญเขตสูงสุดนี้ ปรากฏแก่เราแล้ว ก็มีจิตเลื่อมใสเลี้ยงดูด้วยอาหารตามสมควรแก่ทรัพย์สมบัติ ทั้งนางก็ถือพัดพัดถวาย พระเถระฉันเสร็จแล้ว กล่าวธรรมีกถาประกอบด้วยทานมีถวายอาสนะถวายอาหารเป็นต้นแล้วก็ไป สตรีผู้นั้นพิจารณาถึงทานของตนและธรรมกถานั้น อันปีติถูกต้องกำซาบไปทั่วเรือนร่าง จึงได้ถวายตั่งแม้นั้นแก่พระเถระ สมัยต่อมาจากนั้น สตรีผู้นั้นเกิดโรคอย่างหนึ่งตาย ไปบังเกิดในวิมานทองขนาด 12 โยชน์ในภพดาวดึงส์นางมีเทพอัปสร 1,000 เป็นบริวาร ก็ด้วยอำนาจที่นางถวายตั่งเป็นทาน จึงบังเกิดบัลลังก์ เตียง, ตั่ง แท่นทอง ลอยไปในอากาศแล่นเร็ว ชั้นบนมีราชรถทรวดทรงดังเรือนยอด ด้วยเหตุนั้น วิมานนี้จึงเรียกว่า ปีฐวิมาน แท้จริงวิมานตั่งนั้น เป็นทองส่องให้เห็นความเหมาะสมกับกรรม เพราะนางลาดผ้าสีทองถวาย ชื่อว่า แล่นไปเร็ว เพราะกำลังปีติแรง ชื่อว่าไปได้ตามชอบใจ เพราะนางถวายแก่ทักขิไณยบุคคลโดยจิตชอบ ได้ชื่อว่าประกอบด้วยความงดงาม น่าเลื่อมใสพร้อมสรรพ เพราะสมบัติคือความเลื่อมใสโอฬาร
ต่อมาวันมหรสพวันหนึ่งเมื่อเทวดาทั้งหลายพากันไปสวนนันทนวันเพื่อเล่นกรีฑาในอุทยาน ด้วยอานุภาพอันเป็นทิพย์ของตน ๆเทวดาองค์นั้น ทรงนุ่งผ้าทิพย์ประดับด้วยทิพยาภรณ์ มีเทพอัปสร 1,000 เป็นบริวาร ก็ออกจากภพของตน ขึ้นสู่วิมานตั่งนั้น ส่องแสงสว่างดั่งดวงจันทร์ ดวงอาทิตย์โดยรอบ ด้วยเทวฤทธิ์ยิ่งใหญ่ด้วยสิริโสภาคย์ตระการไปยังอุทยาน ก็สมัยนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะ เที่ยวเทวจาริกไปโดยนัยที่กล่าวแล้วในหนหลัง เข้าไปยังภพดาวดึงส์ แสดงองค์ไม่ไกลจากเทวดาองค์นั้น เทวดาองค์นั้น เห็นท่านก็มีความเลื่อมใสมีความเคารพมีกำลังพรั่งพร้อม จึงรีบลงจากบัลลังก์เข้าไปหาพระเถระกราบด้วยเบญจางคประดิษฐ์แล้วยืนนมัสการประคองอัญชลีอันรุ่งเรืองด้วยทศนัขสโมธาน (ชุมนุม 10 นิ้ว) พระเถระเห็นประจักษ์ถึงกุศลและอกุศลตามที่เทวดาองค์นั้นและสัตว์เหล่าอื่นสั่งสมไว้ ด้วยความแตกฉานแห่ง กำลังปัญญา โดยอานุภาพแห่งยถากัมมูปคญาณ (ญาณที่รู้ถึงสัตว์ทั้งหลายเข้าถึงภพนั้น ๆ ตามกรรม) ของท่าน เหมือนผลมะขามป้อม ที่วางไว้บนฝ่ามือ ก็จริงอยู่ ถึงอย่างนั้น เพราะเหตุที่ปัญญาทบทวนเฉพาะภพในอดีต และกรรมตามที่สั่งสมไว้ ส่วนมากสำเร็จโดยธรรมดาแก่เทวดาทั้งหลายในลำดับอุปปัตติภพเท่านั้นว่า เราจุติจากไหนหนอจึงอุบัติในภพนี้ เราทำกุศลกรรมอะไรหนอ จึงได้สมบัตินี้ และญาณย่อมเกิดแก่เทวดานั้น ตามเป็นจริงฉะนั้น พระเถระประสงค์จะให้เทวดาองค์นั้นกล่าวกรรมที่ทำไว้แล้ว กระทำผลกรรมให้ประจักษ์แก่โลกพร้อมทั้งเทวโลกจึงถามว่า“ดูก่อนเทพธิดา ผู้ประดับองค์ ทรงมาลัยดอกไม้ทรงพัสตราภรณ์สวยงาม วิมานตั่งทองของท่านโอฬารเร็วดังใจ ไปได้ตามปรารถนา ท่านส่องแสงประกายดังสายฟ้าแลบลอดหลืบเมฆเพราะบุญอะไร วรรณะของท่านจึงเป็นเช่นนี้เพราะบุญอะไร ผลนี้จึงสำเร็จแก่ท่าน และโภคะทุกอย่างที่น่ารัก จึงเกิดแก่ท่าน ดูก่อนเทพี ผู้มีอานุภาพมาก อาตมาขอถามท่าน ครั้งเกิดเป็นมนุษย์ท่านทำบุญอะไร เพราะบุญอะไรท่านจึงมีอานุภาพรุ่งเรืองอย่างนี้และวรรณะของท่านจึงสว่างไสวไปทุกทิศ
เทวดานั้นดีใจ ถูกท่านพระโมคคัลลานะถาม ครั้นแล้วจึงพยากรณ์ปัญหาของกรรมที่มีผลอย่างนี้ว่าครั้งเกิดเป็นมนุษย์ในหมู่มนุษย์ ดีฉันได้ถวายอาสนะแก่เหล่าภิกษุที่มาถึง เรือนได้กราบไหว้ ไค้ทำอัญชลี (ประนมมือ) และได้ถวายทานตามกำลังเพราะบุญนั้น วรรณะของดีฉันจึงเป็นเช่นนี้ เพราะบุญนั้น ผลนี้จึงสำเร็จแก่ดีฉัน และโภคะทุกอย่างที่น่ารัก จึงเกิดแก่ดีฉัน ข้าแต่ท่านภิกษุผู้มีอานุภาพมาก ดีฉันขอบอกแก่ท่าน ครั้งเกิดเป็นมนุษย์ ดีฉันได้ทำบุญอันใดไว้เพราะบุญอันนั้น ดีฉันจึงมีอานุภาพรุ่งเรืองอย่างนี้ และวรรณะของดีฉันจึงสว่างไสวไปทุกทิศ (อ ขุวิมาน เล่ม 2 ภาค 1 - หน้าที่ 9)
ดังนั้นการที่คนจะทำบุญมีการถวายทานเป็นต้นจึงเริ่มต้นด้วยศรัทธา เพราะเมื่อมีศรัทธาเลื่อมใสแล้วก็ทำให้ทำบุญอันเป็นเหตุให้ได้สมบัติ ตามสมควรแก่การกระทำ สมตามพุทธวจนะที่ว่า
สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน ยโสโภคสมปฺปิโต
ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต
ผู้มีศรัทธา ประกอบด้วยศีล เพียบพร้อมด้วยยศและโภคะ จะไปสู่ถิ่นใด ๆ ก็มีคนบูชาในถิ่นนั้น ๆ (ขุ ธ 25/31/55)
6.อาณัตติศรัทธา หลักปฏิบัติต่อศรัทธา
อาณัตติ หมายถึงการสั่ง แนะนำ ชักชวน ชี้นำ เพื่อจูงใจหรือโน้มน้าวใจให้ยินดีปฏิบัติตามศรัทธาหากขาดปัญญาก็จะเป็นความงมงามดังนั้นศรัทธาจึงต้องเชื่ออย่างมีเหตุผล พระพุทธเจ้าจึงได้แสดงหลักแห่งความเชื่อใน เกสปุตตสูตร อังคุตรนิกาย ติกนิบาต อย่าพึ่งปลงใจเชื่อดังข้อความว่า สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเสด็จจาริกไปในโกศลชนบท พร้อมด้วยภิกษุสงฆ์หมู่ใหญ่ เสด็จถึงนิคมของพวกกาลามะชื่อว่า เกสปุตตะพวกชนกาลามโคตร ชาวเกสปุตตนิคมได้สดับข่าวมาว่า พระสมณโคดมศากยบุตรทรงผนวชจากศากยสกุลแล้ว เสด็จมาถึงเกสปุตตนิคมโดยลำดับ ก็กิตติศัพท์อันงามของพระสมณโคดมพระองค์นั้นแล ขจรไปแล้วอย่างนี้ว่า แม้เพราะเหตุนี้ๆพระผู้มีพระภาคพระองค์นั้น เป็นพระอรหันต์ ทรงเบิกบานแล้ว ทรงจำแนกธรรมพระองค์ทรงทำโลกนี้ พร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ให้แจ้งชัดด้วย พระปัญญาอันยิ่งของพระองค์เองแล้ว ทรงสอนหมู่สัตว์พร้อมทั้งสมณพราหมณ์เทวดาและมนุษย์ให้รู้ตาม พระองค์ทรงแสดงธรรมไพเราะในเบื้องต้น ไพเราะในท่ามกลาง ไพเราะในที่สุด ทรงประกาศพรหมจรรย์ พร้อมทั้งอรรถ พร้อมทั้งพยัญชนะ บริสุทธิ์ บริบูรณ์สิ้นเชิง ก็การได้เห็นพระอรหันต์ทั้งหลายเห็นปานนั้น ย่อมเป็นความดีแล ครั้งนั้น ชนกาลามโคตร ชาวเกสปุตตนิคมได้เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคจนถึงที่ประทับ บางพวกถวายบังคมพระผู้มีพระภาคแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง บางพวกได้ปราศรัยกับพระผู้มีพระภาค ครั้นผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง บางพวกประนมมือไปทางพระผู้มีพระภาคแล้ว นั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง บางพวกประกาศชื่อและโคตรแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง บางพวกนั่งเฉยๆ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่งเมื่อต่างก็นั่งลงเรียบร้อยแล้ว จึงได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า พระเจ้าข้า มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่งมายังเกสปุตตนิคม สมณพราหมณ์พวกนั้น พูดประกาศแต่เฉพาะวาทะของตัวเท่านั้น ส่วนวาทะของผู้อื่นช่วยกันกระทบกระเทียบ ดูหมิ่นพูดกด ทำให้ไม่น่าเชื่อ พระเจ้าข้า มีสมณพราหมณ์อีกพวกหนึ่งมายังเกสปุตตนิคมถึงพราหมณ์พวกนั้น ก็พูดประกาศแต่เฉพาะวาทะของตนเท่านั้น ส่วนวาทะของผู้อื่นช่วยกันกระทบกระเทียบ ดูหมิ่น พูดกด ทำให้ไม่น่าเชื่อ พระเจ้าข้า พวกข้าพระองค์ยังมีความเคลือบแคลงสงสัยในสมณพราหมณ์เหล่านั้นอยู่ทีเดียวว่า ท่านสมณพราหมณ์เหล่านั้น ใครพูดจริง ใครพูดเท็จ พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ดูกรกาลามชนทั้งหลาย ก็ควรแล้วที่ท่านทั้งหลายจะเคลือบแคลงสงสัย และท่านทั้งหลายเกิดความเคลือบแคลงสงสัยในฐานะที่ควรแล้ว มาเถิดท่านทั้งหลายท่านทั้งหลายอย่าได้ยึดถือตามถ้อยคำที่ได้ยินได้ฟังมา อย่าได้ยึดถือตามถ้อยคำสืบๆ กันมา อย่าได้ยึดถือโดยตื่นข่าวว่า ได้ยินอย่างนี้อย่าได้ยึดถือโดยอ้างตำรา อย่าได้ยึดถือโดยเดาเอาเอง อย่าได้ยึดถือโดยคาดคะเน อย่าได้เชื่อถือโดยความตรึกตามอาการ อย่าได้ยึดถือโดยชอบใจว่าต้องกันกับทิฐิของตัว อย่าได้ยึดถือโดยเชื่อว่าผู้พูดสมควรจะเชื่อได้ อย่าได้ยึดถือโดยความนับถือว่าสมณะนี้เป็นครูของเรา เมื่อใด ท่านทั้งหลายพึงรู้ด้วยตนเองว่า ธรรมเหล่านี้เป็นอกุศลธรรมเหล่านี้มีโทษ ธรรมเหล่านี้ผู้รู้ติเตียน ธรรมเหล่านี้ใครสมาทานให้บริบูรณ์แล้วเป็นไปเพื่อสิ่งไม่เป็นประโยชน์ เพื่อทุกข์เมื่อนั้น ท่านทั้งหลายควรละธรรมเหล่านั้นเสีย ดูกรกาลามชนทั้งหลาย ท่านทั้งหลายจะสำคัญความข้อนั้นเป็นไฉนความโลภ เมื่อเกิดขึ้นในภายในบุรุษ ย่อมเกิดขึ้นเพื่อประโยชน์หรือเพื่อสิ่งไม่เป็นประโยชน์ พวกชนกาลามโคตรต่างกราบทูลว่า เพื่อสิ่งไม่เป็นประโยชน์พระเจ้าข้า ฯเมื่อใด ท่านทั้งหลายพึงรู้ด้วยตนเองว่า ธรรมเหล่านี้เป็นอกุศล ธรรมเหล่านี้มีโทษ ธรรมเหล่านี้ท่านผู้รู้ติเตียนธรรมเหล่านี้ใครสมาทานให้บริบูรณ์แล้ว เป็นไปเพื่อสิ่งไม่เป็นประโยชน์เพื่อทุกข์เมื่อนั้น ท่านทั้งหลายควรละธรรมเหล่านั้นเสีย เพราะอาศัยคำที่เราได้กล่าวไว้แล้วนั้น เราจึงได้กล่าวไว้ดังนี้ (องฺติก 20/505/179)
หากจะถามว่าคนเช่นใดจึงจะเรียกว่าผู้มีศรัทา มีคำตอบอยู่ในอังคุตตรนิกาย ติกกนิบาตว่า
ทสฺสนกาโม สีลวตํ สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉติ
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ ส เว สทฺโธติ วุจฺจติ
ผู้ใดใคร่เห็นผู้มีศีล ปรารถนาฟังพระสัทธธรรม กำจัดมลทินคือความตระหนี่ได้, ผู้นั้นแล ท่านเรียกว่าผู้มีศรัทธา (องฺ ติก 20/481/191)
อีกแห่งหนึ่งในมหาปรินิพพานสูตร ทีฆนิกาย มหาวรรค พระพุทธเจ้าทรงสั่งไว้ว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงอปริหานิยธรรม 7 อีกหมวดหนึ่ง แก่พวกเธอ พวกเธอจงฟัง จงใส่ใจให้ดี เราจักกล่าว ภิกษุเหล่านั้นทูลรับ พระดำรัสของพระผู้มีพระภาคแล้ว พระผู้มีพระภาคได้ตรัสว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย (1) พวกภิกษุจักเป็นผู้มีศรัทธา (2) มีใจประกอบด้วยหิริ (3) มีโอตตัปปะ (4) เป็นพหูสูตร (5) ปรารภความเพียร (6) มีสติตั้งมั่น (7) พวกภิกษุจักเป็นผู้มีปัญญา อยู่เพียงใด พึงหวังได้ซึ่งความเจริญอย่างเดียวไม่มีเสื่อม เพียงนั้น ฯ ดูกรภิกษุทั้งหลาย อปริหานิยธรรมทั้ง 7 นี้ จักตั้งอยู่ในหมู่ภิกษุ และหมู่ภิกษุจักสนใจในอปริหานิยธรรม ทั้ง 7 นี้ อยู่เพียงใด พึงหวังได้ซึ่งความเจริญอย่างเดียว ไม่มีเสื่อมเพียงนั้น (ทีมหา10/72/93)
หากภิกษุทำตามพระดำรัสที่พระองค์ทรงสั่งไว้ย่อมมีแต่ความเจริญไม่มีเสื่อม ธรรมะข้อแรกที่เป็นเบื้องต้นแห่งความไม่เสื่อมก็คือ “ศรัทธา” นั่นเอง ศรัทธาที่สำคัญที่สุดก็คือตถาคตโพธิสัทธา คือเชื่อในการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เมื่อเชื่อก็สามารถที่จะศึกษาและเข้าถึงความเป็นพุทธะตามทางที่พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้ดีแล้ว
การตีความศรัทธาตามหลักเทสนาหาระสามารถจัดเข้าได้ทั้งห้าประการคืออัสสาทะ ข้อดี อาทีนวะ ข้อเสีย นิสสรณะ ธรรมเครื่องนำออกจากทุกข์ ผล อานิสงส์ และอาณัติ การแนะนำชักชวน ดังนั้นในสังยุตตนิกาย สคาถวรรคจึงกล่าวไว้ว่า “สทฺธา สาธุ ปติฏฺฐิตา” (สํ ส 15/158/50) ศรัทธาตั้งมั่นแล้วยังประโยชน์ให้สำเร็จ จึงมีนัยยะดังที่แสดงมานี้
ในการอธิบายขยายความ “ธรรมะ” ข้ออื่นๆก็สามารถใช้หลักการของเทสนาหาระไปอธิบายได้ ใครจะทดลองอธิบายธรรมะข้อไหนลองนำไปใช้ดู
บรรณานุกรม
กรมการศาสนาพระไตรปิฏกภาษาบาลี ฉบับสยามรัฐกรุงเทพ ฯ:กรมการศาสนา,2525
กรมการศาสนาพระไตรปิฏกภาษาไทย ฉบับหลวงกรุงเทพ ฯ:กรมการศาสนา,2514
กรมการศาสนาพระไตรปิฏกภาษาไทยพร้อมอรรถกถากรุงเทพฯ:มหามกุฏราชวิทยาลัย,2525
พระธรรมปิฎก (ปอ ปยุตฺโต) พจนานุกรมพุทธศาสตร์ กรุงเทพ ฯ:สหธรรมิก,2545
พระไตรปิฏกซีดีรอม ฉบับเรียนพระไตรปิฎก
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
แก้ไขปรับปรุง 24/06/53
หมายเหตุ: เรื่องนี้นำเสนอไว้เพื่อเป็นหลักอ้างอิงเท่านั้น เนื้อหาทั้งหมดได้มาจากการเรียนวิชา “ศาสตร์แห่งการตีความทางพระพุทธศาสนา” อาจารย์มอบหมายงานให้ทำรายงานภายใต้หัวข้อ “การตีความศรัทธาตามหลักเนตติปกรณ์”ได้คะแนนแค่ “ผ่าน”เท่านั้นเอง อย่าพึ่งพยายามอ่าน หากยังไม่มีขันติธรรมเพียงพอ