จากล้านนาสู่รัตนโกสินทร์
ภาษาบาลี ซึ่งเป็นภาษาที่จารึกคำสอนของพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทนั้น แม้ตามหลักฐานจะปรากฏว่าเข้ามามีอิทธิพลในแถบเอเชียอาคเนย์นี้ตั้งแต่สมัยที่คนไทยยังไม่ได้ตั้งถิ่นฐานอยู่ในดินแดนปัจจุบัน ก็มีหลักฐานตั้งแต่สมัยสุโขทัยว่า พ่อขุนรามคำแหงเคยส่งสมณทูตไปลังกา (ศรีลังกา) และในรัชกาลที่ 5 ของสมัยสุโขทัย คือ สมัยพระมหาธรรมราชาลิไทใน พ.ศ. 1904 มีการส่งสมณทูตไปลังกาเช่นกัน ลังกาใช้ภาษาบาลีในการจารึกคำสอนทางพุทธศาสนา มีการแต่งตำราไวยากรณ์บาลีกันมากและศึกษากันอย่างแพร่หลาย ไทยจึงได้รับอิทธิพลภาษาบาลีจากลังกา ใน พ.ศ.1905 พระยาลิไททรงผนวช ก็ได้ศึกษาภาษาบาลีอย่างแตกฉาน ขณะเดียวกันพระอีกสายหนึ่งจากลังกาเข้ามาในกรุงสุโขทัย ไทยจึงรับภาษาเข้ามาอีกระลอกหนึ่ง และใช้ภาษาบาลีจารึกคำสั่งสอนของพระพุทธองค์เช่นเดียวกับที่ลังกาใช้ จะเห็นว่าทั้งภาษาบาลีเข้ามามีอิทธิพลมากขึ้น
ต่อจากสมัยสุโขทัย ความนิยมใช้คำภาษาบาลีในภาษาไทยยังคงอยู่ เพราะเราพบศัพท์ภาษาบาลีสันสกฤตในภาษาไทยมากขึ้น ๆ ดังหลักฐานจากวรรณคดีสมัยหลัง ๆ และเราจะสังเกตเห็นว่า ในวรรณคดีสมัยสุโขทัยมีคำยืมจากภาษาบาลีนี้น้อยกว่าคำภาษาไทยแท้ แต่ในวรรณคดีสมัยอยุธยามีคำยืมเหล่านี้เป็นจำนวนมากจนเห็นได้ชัด โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสมัยอยุธยาตอนต้น เช่น ในเรื่องยวนพ่ายและทวาทศมาส แล้วค่อยลดลงบ้างในสมัยอยุธยาตอนกลางและตอนปลาย ในสมัยหลังนี้จะมีคำยืมจากภาษาบาลีสันสกฤตปรากฏมากเฉพาะในวรรณคดีที่เกี่ยวกับพุทธศาสนา ส่วนวรรณคดีบางเรื่องที่สะท้อนชีวิตคฤหัสถ์หรือสามัญชนและมีเนื้อหาเกี่ยวกับธรรมชาติหรือความรัก หรือที่เขียนด้วยคำประพันธ์ไทยที่ไม่ได้ดัดแปลงมาจากคำประพันธ์อินเดีย เช่น กลอน จะมีคำบาลีสันสกฤตน้อยลงกว่าสมัยอยุธยาตอนต้น
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ การติดต่อกับชาติตะวันตกซึ่งเริ่มมาแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาแล้วนั้นเจริญรุ่งเรืองยิ่งขึ้น การยืมคำมาจากภาษาตะวันตกก็มีมากขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งภาษาอังกฤษ แต่คำยืมจากภาษาบาลีสันสกฤตไม่ลดน้อยลงกลับมีบทบาทมากขึ้น อาจเรียกว่ามากกว่าเดิมก็ได้ เพราะแต่เดิมในสมัยโบราณผู้ที่ใช้คำยืมเหล่านี้มีเฉพาะผู้รู้หรือนักปราชญ์ทางภาษา เช่น พระมหากษัตริย์ ราชบัณฑิต กวี พระสงฆ์ โหรหลวง เป็นต้น แต่ปัจจุบันนี้แพร่หลายออกในหมู่ชนอาชีพต่าง ๆ ทั่วประเทศ แม้แต่กรรมกรและชาวไร่ชาวนา เพราะการติดต่อสื่อสารมีประสิทธิภาพมาก นอกจากนี้ ยังมีการยืมและการสร้างคำใหม่ ๆ จากภาษาบาลีสันสกฤตเพิ่มขึ้นไม่มีที่สิ้นสุด เมื่อใดที่มีสิ่งประดิษฐ์หรือความคิดใหม่ ๆ จากต่างประเทศเข้ามา คนไทยก็จะหาคำมาเรียกสิ่งประดิษฐ์หรือความคิดนั้น เรียกว่าการบัญญัติศัพท์ การบัญญัติศัพท์ส่วนใหญ่มักพิจารณาจากคำไทยแท้หรือคำบาลีสันสกฤตและเลือกใช้คำที่เหมาะสมหรือประกอบคำขึ้นใหม่ คำบาลีสันสกฤตที่ใช้นั้นอาจ อยู่เดี่ยว ๆ หรือเกิดจากการประสมกันระหว่างคำบาลีด้วยกัน หรือคำสันสกฤตด้วยกันหรือคำบาลีกันคำสันสกฤต แม้แต่คำบาลีสันสกฤตกับคำไทย คำเขมร ฯลฯ มีให้เห็นอยู่ทั่วไป
หลักสูตรการศึกษาภาษาบาลีในปัจจุบัน
การศึกษาภาษาบาลีในปัจจุบันดำเนินการโดยแม่กองบาลีสนามหลวง ซึ่งได้กำหนดหนังสือตำราเพื่อการสอบไล่บาลีสนามหลวงประจำปีดังต่อไปนี้ (สนามหลวงแผนกบาลี,เรื่องสอบบาลี,(กรุงเทพฯ: อาทรการพิมพ์,2547),หน้า 97.)
ประโยค 1- 2 และเปรีญตรีปีที่ 1-2 หมวดบาลีศึกษา
1. วิชา แปลมคธเป็นไทย โดยพยัญชนะและโดยอรรถ หลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 1-4
2. วิชา บาลีไวยากรณ์ หลักสูตรใช้หนังสือ บาลีไวยากรณ์ประเภทสอบถามความจำ
ประโยค ป.ธ.3
1. วิชา แปลมคธเป็นไทย โดยพยัญชนะและโดยอรรถ หลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 5-8
2. วิชา สัมพันธ์ไทย หลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 5-8
3. วิชา บาลีไวยากรณ์ หลักสูตรใช้หนังสือ บาลีไวยากรณ์ ประเภทสอบถามความจำและความเข้าใจประกอบกัน
ประโยค ป.ธ.4
1. วิชา แปลไทยเป็นมคธ หลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 1
2. วิชา แปลมคธเป็นไทย หลักสูตรใช้หนังสือ มงฺคลตฺถทีปนี ภาค 1
ประโยค ป.ธ.5
1. วิชา แปลไทยเป็นมคธ หลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 2 ถึง ภาค 4
2. วิชา แปลมคธเป็นไทย หลักสูตรใช้หนังสือ มงฺคลตฺถทีปนี ภาค 2
ประโยค ป.ธ.6
1. วิชา แปลไทยเป็นมคธหลักสูตรใช้หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค 5-8
2. วิชา แปลมคธเป็นไทย หลักสูตรใช้หนังสือ ตติย-จตุตฺถ-ปญฺจมสมนฺตปาสาทิกา
หมายเหตุ แต่ในการสอบกรรมการจะแปลประโยคที่ออกสอบเป็นความไทยโดยสันทัดหรืออาจดัดแปลงสำนวนและท้องเรื่องหรือตัดตอนที่ต่างๆ มาเรียงติดต่อกันเป็นประโยค สอบไล่ก็ได้
ประโยค ป.ธ.7
1. วิชา แปลไทยเป็นมคธ หลักสูตรใช้หนังสือ มงฺคลตฺถทีปนี ภาค 1
2. วิชา แปลมคธเป็นไทย หลักสูตรใช้หนังสือ ปฐม-ทุติยสมนฺตปาสาทิกา
ประโยค ป.ธ.8
1. วิชา แต่งฉันท์มคธ แต่งฉันท์เป็นภาษามคธ 3 ฉันท์ใน จำนวน 6 ฉันท์ คือ (1) ปัฐยาวัตร (2) อินทรวิเชียร (3) อุเปนทรวิเชียร (4) อินทรวงศ์ (5) วังสัฏฐะ (6) วสันตดิลก
หมายเหตุ ข้อความแล้วแต่กรรมการจะกำหนดให้
2. วิชา แปลไทยเป็นมคธ หลักสูตรใช้หนังสือ ปฐมสมนฺต-ปาสาทิก
3. วิชา แปลมคธเป็นไทย หลักสูตรใช้หนังสือ วิสุทฺธิมคฺค
ประโยค ป.ธ.9
1. วิชา แต่งไทยเป็นมคธ แต่งมคธจากภาษาไทยล้วนข้อความแล้วแต่กรรมการจะกำหนดให้
2. วิชา แปลไทยเป็นมคธ หลักสูตรใช้หนังสือ วิสุทฺธิมคฺค
3. วิชา แปลมคธเป็นไทยหลักสูตรใช้หนังสือ อภิธมฺมตฺถวิภาวินี
การศึกษาแผนกบาลีของคณะสงฆ์ไทยในปัจจุบันมีพระภิกษุสามเณรเข้าสอบในปีพุทธศักราช 2551 ตั้งแต่ประโยค ป.ธ.1-2 ถึง ประโยค ป.ธ.9 จำนวน 31,065 รูป (กองบาลีสนามหลวง,กำหนดการสอบและสนามสอบบาลีสนามหลวง พ.ศ. 2551,(กรุงเทพ ฯสำนักงานแม่กองบาลีสนามหวง,2551),หน้า 5.)
คัมภีร์ภาษาบาลีในประเทศไทยมีมากในอดีต ปัจจุบันค่อยสูญหายไป เพราะการจดบันทึกในอดีตใช้จารึกลงบนใบลาน เมื่อขาดการดูแลรักษาย่อมจะต้องเสื่อมสลายไปได้ง่าย พอมาถึงยุคปัจจุบันมีการปริวรรตคัมภีร์บาลีเป็นอักษรไทยและแปลเป็นภาษาไทยมากขึ้น แต่ก็ยังอยู่ในวงจำกัด การศึกษาภาษาบาลีอันเป็นภาษาที่บรรจุคำสอนของพระพุทธศาสนานั้นมีความจำเป็นต่อการสืบต่ออายุพระพุทธศาสนา เมื่อได้เห็นคัมภีร์ที่แต่งในประเทศไทยแล้ว ลองหันไปดูประเทศเพื่อนบ้านที่มีชายแดนติดกับประเทศไทย มีพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทเหมือนกัน นั่นคือพม่าว่าในอดีตพม่ามีการแต่งคัมภีร์ภาษาบาลีมากน้อยเพียงใด
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
20/07/53
บรรณานุกรม
กรมการศาสนา,พระไตรปิฎกฉบับภาษาไทย,กรมการศาสนา,2514
กองบาลีสนามหลวง,กำหนดการสอบและสนามสอบบาลีสนามหลวง พ.ศ. 2551,กรุงเทพ ฯสำนักงานแม่กองบาลีสนามหวง,2551.
กองกิจการนักศึกษามหาวิทยาลัยแม่โจ้,ยุคทองแห่งพระพุทธศาสนาในล้านนา http://lanna.mju.ac.th/lannareligion_detail.php?recordID=๕ (16/02/51)
ก่องแก้ว วีระประจักษ์ “จารึกลานทองสมเด็จพระมหาเถรจุพามณี” (ศิลปากร 27 กรกฎาคม 2526.
เจ้าหน้าที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี จังหวัดปราจีนบุรี,
< http://www.prachinburi-museum.go.th/inscript/his.asp?id=๓๙>(17/03/2551)
ประมวล เพ็งจันทร์,ชัชวาล บุญปัน,สังขยาปกาสกฎีกาอุปกรณ์แห่งการหยั่งถึงความจริงจากโลกวิทยาศาสตร์พุทธศาสนา, <http://midnightuniv.org/midnight2545/newpage8.html>(16/02/51)
ประวัติและผลงานกวีล้านนา, <http://www.khonmuang.com/poet.htm> (04/03/2008)
พระราชปริยัติ(สฤษดิ์ สิริธโร),งานวิจัยและวรรณกรรมทางพระพุทธศาสนา,กรุงเทพฯ:
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,2548.
ลิขิต ลิขิตานนท์,ยุคทองแห่งวรรณกรรมพระพุทธศาสนาในล้านนาไทย:ล้านนาไทย,อนุสรณ์พระราชพิธีเปิด
พระบรมราชานุสรณ์สามกษัตริย์, (เชียงใหม่:ทิพย์เนตรการพิมพ์,2523.
สุภาพรรณ ณ บางช้าง, วิวัฒนาการงานเขียนภาษาบาลีในประเทศไทย: จารึก ตำนาน พงศาวดาร สาส์น ประกาศ,(กรุงเทพฯ:
มหามกุฏราชวิทยาลัย,2529.
สนามหลวงแผนกบาลี,เรื่องสอบบาลี,(กรุงเทพฯ: อาทรการพิมพ์,2547.
อุดม รุ่งเรืองศรี,วรรณกรรมลายลักษณ์ล้านนา,(เชียงใหม่; เอกสารประกอบนิทรรศการวรรณกรรมล้านนา
คณะมนุษย์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยพายัพ, 2528.