วันสงกรานต์ประเพณีสำคัญของคนไทย จัดงานกันทั่วประเทศ เป็นประเพณีที่แม้จะมีพื้นฐานมาจากศาสนา แต่ว่าแทบทุกศาสนาก็สามารถประยุกต์เข้ากับหลักคำสอนในศาสนาของตนได้ นั่นเพราะสงกรานต์คือประเพณีสากลของคนไทย สาระสำคัญอยู่ที่การเล่นน้ำ นอกจากนั้นจะมีพิธีทำบุญอุทิศให้แก่บรรพบุรุษผู้ล่วงลับไปแล้ว เปิดโอกาสให้ญาติที่ยังมีลมหายใจอยู่ได้ทำบุญให้แก่บรรพบุรุษที่จากไปแล้ว โบราณว่า “อยู่ให้เลี้ยงกาย ตายเลี้ยงวิญญาณ”
แม้ว่าวันสงกรานต์จะมีทุกปี ปีละตั้งสามวัน แต่ความทรงจำเกี่ยวกับวันสงกรานต์กลับน้อยนิด ในรอบหลายปีมานี้แทบจะไม่เคยได้เล่นสงกรานต์เลย จากบันทึกความทรงจำมีเพียงว่าตอนเช้าทำบุญที่วัด ฟังพระเทศน์ เกี่ยวกับประวัติวันสงกรานต์ เรื่องเดิมเหมือนทุกปีที่ผ่านมา เหตุการณ์เดิมพระพรหมกับธรรมบาลถามปัญหาเรื่องราศีของคนในแต่ละวัน ภาคบ่ายมีการสรงน้ำพระ พวกเด็กๆมีการสาดน้ำเล่นน้ำกันนิดหน่อยพอให้เปียกปอนไปตามสมควร จากนั้นก็เงียบหาย อีกสองวันที่เหลือก็นั่งอยู่หน้าจอโทรทัศน์คอยเงี่ยงโสตฟังว่าปีนี้จะมีคนเสียชีวิตและบาดเจ็บเท่าไหร่ ญาติพี่น้องหรือเพื่อนพร้องน้องพี่ของเราจะได้กลับมาพบกันอีกหลังสงกรานต์หรือไม่
ความทรงจำที่คมชัดกลับอยู่ในช่วงเวลาที่กำลังแตกเนื้อหนุ่ม เป็นช่วงแห่งวันเวลาที่กำลังจะเปลี่ยนจากเด็กเป็นผู้ใหญ่ ช่วงนั้นสนุกสนานจนลืมวันเวลา แม้ช่วงสงกรานต์จะหมดไปแล้ว แต่พวกเราก็ยังเล่นกันต่อไป เล่นไปจนกว่าฝนจะตก เรียกว่าเล่นรอฝน หากฝนยังไม่ตกก็จะเล่นต่อไปเรื่อยๆ พอฝนตกก็รีบออกไปทำงานกลางทุ่งนาต่อไป วิธีของลูกชาวนาเป็นมาดั่งนี้
ความเป็นคนที่มีเพื่อนมากจึงเล่นได้หลายหมู่บ้าน มีเพื่อนอยู่แทบทุกหมู่บ้านทั้งในระดับตำบลและอำเภอ เพราะมีเพื่อนนักเรียนร่วมห้องมาจากหลายหมู่บ้าน ช่วงเรียนประถมปลายก็มาจากหมู่บ้านในตำบลเดียวกัน มีทุกหมู่บ้านๆละสองสามคน หากเวลามีงานก็แวะไปเยี่ยมเยือนเพื่อนเหล่านั้นได้ อาศัยบ้านเพื่อนเป็นที่พัก ที่นอน ที่กิน มีไกด์นำเที่ยวโดยไม่ต้องจ่ายค่าจ้างแต่ประการใด
ในระดับอำเภอก็มีอยู่แทบทุกตำบล เพราะนักเรียนที่มาเรียนในระดับมัธยมต้นนั้นมาจากหลายหมู่บ้านในเขตอำเภอเดียวกัน จะยากมีมีจนอย่างไร พอถึงเวลาเที่ยวก็เป็นเพื่อนกันได้ ช่วงนี้เริ่มแตกเนื้อหนุ่มแล้ว พอถึงวันสงกรานต์ก็จะนัดหมายกันไปเที่ยวบ้านเพื่อน มีจักรยานคนละคันปั่นกันไปถึงบ้านไหนที่มีเพื่อนร่วมโรงเรียนก็แวะพัก เล่นสงกรานต์สนุกสนานเต็มที่ โดยไม่ต้องพึ่งพาสุรายาเมาแต่ประการใด สาวๆชาวบ้านก็มักจะไม่ปฏิเสธการคบหากับหนุ่มนักเรียนเหล่านี้ เพราะดูเหมือนจะเป็นผู้มีอนาคต อาจจะเป็นข้าราชการหรือพนักงานทำงานที่ดูจะสูงกว่าความเป็นชาวนา
ชีวิตในวัยหนุ่มจึงได้เที่ยวหลายหมู่บ้าน โดยไม่ต้องกังวลว่าจะมีอันตรายจากพวกนักเลงหัวไม้ทั้งหลาย เพราะเรามีเพื่อนคอยกันไว้อยู่แล้ว หรือหากหมู่บ้านใดมีการแข่งขันกีฬา ก็จะเรียกหาเพื่อนร่วมห้องมาร่วมทีมแข่งขันด้วย แพ้บ้างชนะบ้างแล้วแต่โอกาส เป็นเรืองของเกมกีฬา แต่พวกเรากลายเป็นที่รู้จักของกองเชียร์ในหมู่บ้านไปแล้ว จึงเป็นเสมือนหนึ่งคนในหมู่บ้านไปโดยปริยาย
พอยุคสมัยเปลี่ยนไป วันเปลี่ยนผ่านการละล่นสงกรานต์ก็ค่อยๆจางหายไปจากความทรงจำ มีเพียงกิจกรรมบางอย่างที่อาจจะได้เข้าร่วมอยู่บ้าง
สาระสำคัญของวันสงกรานต์คือการเล่นน้ำ เพราะกลางเดือนเมษายนเป็นเดือนที่ร้อนที่สุดในประเทศไทย คนโบราณจึงมีการนำน้ำมารดมาอาบมาสาดกันเพื่อระงับดับความเย็น ส่วนนิทานปรำปะราก็แต่งเติมเสริมแต่งขึ้นมาเพื่อให้กลายเป็นประเพณีที่มีพื้นฐานมาจากศาสนา
คุณสมบัติของน้ำผู้ช่วยศาสตราจารย์วีระ รักความสุข ปราชญ์ชาวบ้านแห่งจังหวัดสกลนครได้สรุปไว้สั้นๆสี่ประการคือ “น้ำมีความเย็น เด่นสามัคคี มีความสะอาด ธรรมชาติสดชื่น”
หากจะวิเคราะห์พอให้เห็นปรัชญาที่แฝงอยู่ในประเพณีการเล่นน้ำสงกรานต์ ขออนุญาตขยายความเอง พอจะสรุปได้ดังนี้
คำว่า “น้ำมีความเย็น” ธรรมชาติของน้ำคือดับความร้อน พอถึงช่วงฤดูกาลที่ร้อนที่สุด วิธีแก้ปัญหาแบบโบราณที่ยังไม่รู้จักแอร์คอนดิชั่นก็คือการใช้น้ำมาดับความร้อน อาบน้ำคนเดียวก็ไม่มีอะไรพิเศษ หากอาบน้ำเล่นน้ำพร้อมกันทั้งหมู่บ้าน ก็จะกลายเป็นประเพณี และหากเล่นสาดน้ำกันทั้งประเทศก็ทำให้วิถีของการดับความร้อนกลายเป็นประเพณีของชาติ นอกจากนั้นยังมีสิ่งที่แฝงอยู่ในการละเล่นคือหากร้อนก็แก้ได้ด้วยความเย็น ใช้ร้อนแก้ร้อนไม่ได้ แต่ใช้เย็นพอผ่อนร้อนให้กลายเป็นเย็นได้ หากคนในสังคมแก้ปัญหาด้วยความเย็นทุกอย่างก็จะบรรเทาเบาบางลงได้ ยอมให้เป็น เย็นให้ได้ สิ่งที่ร้ายก็กลายเป็นดี
คำว่า “เด่นสามัคคี” น้ำนั้นมีธรรมชาติต่อเนื่องเป็นกระแสที่ตัดไม่ขาด และแปรเปลี่ยนไปตามภาชนะที่บรรจุ แม้จะสร้างเขื่อนกั้นน้ำไว้ แต่ก็เพียงชั่วครั้งชั่วคราว น้ำก็ยังซึมไปได้ วันสงกรานต์จึงกลายเป็นวันแห่งครอบครัว ซึ่งจะได้มีโอกาสได้กลับไปพบปะญาติผู้ใหญ่ ได้สรงน้ำขอพร ซึ่งเป็นกิจกรรมที่สำคัญอย่างหนึ่ง เครือญาติถึงอย่างไรก็ตัดกันไม่ขาด จะตัดญาติขาดมิตรอย่างไร ก็ยังมีเชื้อสายแห่งบรรพบุรุษสายเดียวกัน ญาติแต่ละตระกูล ญาติในระดับประเทศ จะไปอยู่ที่ไหน ทำอะไร ความเป็นคนไทยก็ยังติดตัวมาแต่กำเนิด คนโบราณใช้น้ำในการสอนได้อย่างแนบสนิท ใครไม่คิดไม่เห็น ใครไม่เฟ้นหาไม่พบ
คำว่า “น้ำมีความสะอาด” คุณสมบัติของน้ำอีกประการหนึ่งคือความสะอาด ชำระล้างสิ่งสกปรกได้ เสื้อผ้าอาภรณ์เมื่อใส่ไปนานๆก็ต้องซักด้วยน้ำ ร่างกายของมนุษย์ก็เหมือนกันหากไม่ชำระล้างด้วยน้ำก็จะเกิดอาการเหม็นเน่าได้เหมือนกัน สงกรานต์สาดน้ำอีกนัยหนึ่งคือการชำระล้างสิ่งไม่ดีทั้งหลายให้เหือดหายไปจากร่างกาย หายไปจากสังคม หายไปจากประเทศชาติ ทำความสะอาดด้วยน้ำภายนอกพอแก้ได้บางอย่าง แต่หากทำความสะอาดด้วยน้ำใจ อยู่ที่ไหนก็มีความร่มเย็น
คำว่า “ธรรมชาติสดชื่น” เวลาที่เราเดินทางกลางแดดร้อน เหงื่อไหลโทรมกาย พอได้น้ำเย็นๆสักแก้ว จะเกิดอาการที่เรียกว่าสดชื่นขึ้นมาทันใด ในช่วงที่อากาศร้อนระอุกลาเดือนเมษายน การเล่นน้ำสงกรานต์จึงทำให้คนสดชื่นเหมือนตื่นจากความฝัน แม้จะเป็นเพียงแค่ช่วงเวลาเพียงไม่กี่วันก็ตามทีเถิด หากทำใจให้สดชื่นไปด้วย ที่ชังก็รัก ที่หนักก็เบา
คนโบราณได้คิดค้นประเพณีในแต่ละเดือนขึ้นมาเพื่อให้คนในชุมชนได้มีโอกาสพบปะ ทำกิจกรรมร่วมกัน โดยมีวิถีชาวบ้านเป็นหลัก ประเพณีสงกรานต์ในแต่ละแห่งแม้จะเรียกอย่างเดียวกันก็ปรับเปลี่ยนไปตามวิถีชีวิตของชุมชน แต่สาระสำคัญยังอยู่ที่ “น้ำ” โดยใช้น้ำเป็นแกนหลักของประเพณี
สงกรานต์สำคัญที่น้ำ มนุษย์ขาดอาหารได้หลายวัน แต่ขาดน้ำได้ไม่นาน น้ำจึงมีส่วนสำคัญสำหรับมนุษย์ การใช้น้ำมาสร้างประเพณีจึงเป็นความฉลาดของบรรพบุรุษ
ในตำนานสงกรานต์ มีตัวละครเด่นๆอยู่สามท่านคือพระพรหม ธรรมบาล และนางสงกรานต์ พระพรหมมีคุณสมบัติสำคัญสี่ประการคือ “เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา” หากผู้ใหญ่ในสังคมมีคุณธรรมเหมือนกับท้าวมหาพรหม โลกก็สงบร่มเย็น
ส่วนธรรมบาล ที่ตอบปัญหาของพรหมว่าราศีของคนทั้งสามช่วงเวลาคือ “เช้าราศีอยู่ที่หน้า กลางวันราศีอยู่ที่หน้าอก(ใจ) และตอนกลางคืนราศีอยู่ที่เท้า” หากพิจารณาให้ดี หากคนเรารักษาหน้า ดูแลหน้าให้มีรอยยิ้มแย้มแจ่มใสตั้งแต่เช้า ไปไหนก็มีคนรัก คนอยากพูดเจรจา สนทนาปราศรัยด้วย กลางวันช่วงที่ร้อนที่สุดก็ควรรักษาใจ รักษาอารมณ์อย่าให้ร้อนจนเกินเหตุ ใจเย็นเหมือนน้ำ ก็จะไม่ซอกซ้ำในภายหลัง ส่วนตอนกลางคืนนั้น เรื่องของเท้าหมายถึงการเดินทางได้ด้วย จะไปไหนมาไหนก็ให้ระมัดระวัง เพราะกลางคืนนั้นเต็มไปด้วยอันตราย ในอดีตคนใช้เท้าเดินทางเป็นหลัก จึงต้องระวังเท้า แต่ปัจจุบันมักจะใช้รถยนต์ ซึ่งก็ต้องคอยใช้เบรกให้ดี ไปไหนจะได้ไม่มีอันตราย
นางสงกรานต์คือผู้ที่ทำหน้าที่ในแต่ละวัน ทำหน้าที่ของตนไม่ให้ขาดตกบกพร่อง แม้ว่าพรหมจะเสียชีวิตไปแล้ว แต่บรรดาลูกๆก็ยังคงทำหน้าที่ของลูกคือกตัญญูรู้คุณต่อบุพการี วันสงกรานต์ตรงกับวันใดลูกสาวก็จะมาทำหน้าที่ของตน หากลูกหลานของแต่ละครับครอบทำหน้าที่ได้อย่างนางสงกรานต์พ่อแม่ก็สบายใจ มีลูกกตัญญูกตเวทีเหมือนมีคุณความดีประจำเรือน มีพ่อแม่ที่มุคุณธรรม ก็เหมือนทีพรหมประจำเมือง
ประเพณีสงกรานต์ยังจะคงอยู่ในสังคมไทยไปอีกนาน ปรัชญาธรรมคำสอนที่แฝงอยู่ในการเล่นน้ำ หากมองให้ดีก็สามารถวิเคราะห์หลักธรรมที่แทรกไว้ในประเพณีได้ คนโบราณสอนอะไรมักสอนลึก ต้องนึกให้ดี คิดให้ได้ จึงจะมองเห็นหลักคำสอนในประเพณี เย็นน้ำสบายกาย เย็นใจโลกร่มเย็น
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
15/04/59