เขียนเรื่องเกี่ยวกับจิตติดต่อกันมาหลายวัน สืบค้นจากพุทธภาษิตปรากฎว่ามีศาสนสุภาษิตที่แสดงเรื่องเกี่ยวกับจิตไว้จำนวนมาก จิตนั้นมีความสำคัญพุทธวจนะและพระเถระทั้งหลายได้แสดงทัศนะเกี่ยวกับจิตไว้หลากหลายมีปรากฎในพระไตรปิฎกจำนวนมาก วันนี้จึงได้รวบรวมพุทธศาสนสุภาษิตในจิตตวรรคหมวดที่ว่าด้วยเรื่องของจิต มาไว้ในที่เดียวกัน เพื่อที่ว่าผู้ที่สนใจจะได้ค้นคว้าได้ง่ายขึ้น
1. จิตฺเต สงฺกิลิฏเฐ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา.
เมื่อจิตเศร้าหมองแล้ว ทุคติเป็นอันต้องหวัง.
ม. มู. 12/64.
2. จิตฺเต อสงฺกิลิฏฺเฐ สุคติ ปาฏิกงฺขา.
เมื่อจิตไม่เศร้าหมองแล้ว สุคติเป็นอันหวังได้.
ม. มู. 12/64.
3. จิตฺเตน นียติ โลโก. โลกอันจิตย่อมนำไป.
สํ. ส. 15/54.
4. จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ. การฝึกจิตเป็นความดี.
ขุ. ธ. 25/19.
5. จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ. จิตที่ฝึกแล้ว นำสุขมาให้.
ขุ. ธ. 25/19.
6. จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ. จิตที่คุ้มครองแล้ว นำสุขมาให้.
ขุ. ธ. 25/19.
7. วิหญฺตี จิตฺตวสานุวตฺตี.
ผู้ประพฤติตามอำนาจจิต ย่อมลำบาก.
ขุ. ชา. ทุก. 27/90.
8. จิตฺตํ อตฺตโน อุชุกมกํสุ. คนฉลาดได้ทำจิตของตนให้ซื่อตรง.
ที. มหา. 10/288.
9. สจิตฺตปริยายกุสลา ภเวยฺยุํ. พึงเป็นผู้ฉลาดในกระบวนจิตของตน.
นัย-องฺ. ทสก. 24/100.
10. เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข. พึงรักษาจิตของตน. เหมือนคนประคองบาตรเต็มด้วยน้ำมัน.
ขุ. ชา. เอก. 27/31.
11. สจิตฺตมนุรกฺขถ. จงตามรักษาจิตของตน.
ขุ. ธ. 25/58.
12. จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี. ผู้มีปัญญาพึงรักษาจิต.
ขุ. ธ. 25/19.
13. ยโต ยโต จ ปาปกํ ตโต ตโต มโน นิวารเย. ก็บาปเกิดจากอารมณ์ใด ๆ พึงห้ามใจจากอารมณ์นั้น ๆ.
สํ. ส. 15/20.
14. อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส สทฺธมฺมํ อวิชานโต
ปริปฺลวปสาทสฺส ปญฺญา น ปริปูรติ.
เมื่อมีจิตไม่มั่นคง ไม่รู้พระสัทธรรม มีความเลื่อมใสเลื่อนลอย ปัญญาย่อมไม่บริบูรณ์.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/20.
15. อปฺปมาณํ หิตํ จิตฺตํ ปริปุณฺณํ สุภาวิตํ
ยํ ปมาณํ กตํ กมฺมํ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ.
จิตเกื้อกูลที่อบรมบริบูรณ์ดีแล้ว เป็นจิตหาประมาณมิได้, กรรมใดที่ทำแล้วพอประมาณ กรรมนั้นจักไม่เหลือในจิตนั้น.
(อรกโพธิสตฺต) ขุ. ชา. ทุก. 27/59.
16. อานาปานสฺสติ ยสฺส อปริปุณฺณา อภาวิตา
กาโยปิ อิญฺชิโต โหติ จิตฺตมฺปิ โหติ อิญฺชิตํ.
สติกำหนดลมหายใจเข้าออก อันผู้ใดไม่อบรมให้บริบูรณ์, ทั้งกายทั้งจิตของผู้นั้นก็หวั่นไหว.
(สารีปุตฺต) ขุ. ปฏฺ. 31/250.
17. อานาปานสฺสติ ยสฺส ปริปุณฺณา สุภาวิตา
กาโยปิ อนิญฺชิโต โหติ จิตฺตมฺปิ โหติ อนิญฺชิตํ.
สติกำหนดลมหายใจเข้าออก อันผู้ใดอบรมบริบูรณ์ดีแล้ว, ทั้งกายทั้งจิตของผู้นั้นก็ไม่หวั่นไหว.
(สารีปุตฺต) ขุ. ปฏิ. 31/250.
18. ทิโส ทิสํ ยนฺตํ กยิรา เวรี วา ปน เวรินํ
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ ปาปิโย นํ ตโต กเร.
โจรกับโจรหรือไพรีกับไพรี พึงทำความพินาศให้แก่กัน, ส่วนจิตที่ตั้งไว้ผิด พึงทำเขาให้เสียหายยิ่งกว่านั้น.
(พุทฺธํ) ขุ. ธ. 25/20.
19. ทูรงฺคมํ เอกจรํ อสรีรํ คุหาสยํ
เย จิตฺตํ สญฺเมสฺสนฺติ โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา.
ผู้ใดจักสำรวมจิตที่ไปไกล เที่ยวไปดวงเดียว ไม่มีรูปร่าง มีถ้ำ(คือกาย) เป็นที่อาศัย, ผู้นั้นจักพ้นจากเครื่องผู้ของมารได้ ให้ตรงได้ เหมือนช่างศรทำลูกศรให้ตรงได้ฉะนั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/19,20.
20. น ตํ มาตา ปิตา กยิรา อญฺเญวาปิจ ญาตกา
สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ เสยฺยโส นํ ตโต กเร.
มารดาบิดาหรือญาติเหล่าอื่น ไม่พึงทำเหตุนั้นให้ได้, ส่วนจิตที่ตั้งไว้ดีแล้ว พึงทำเขาให้ดีกว่านั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/20.
22. ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ ทุรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ
อุชุํ กโรติ เมธาวี อุสุกาโรว เตชนํ.
คนมีปัญญาทำจิตที่ดิ้นรน กวัดแกว่ง รักษายาก ห้ามยากให้ตรงได้ เหมือนช่างศรทำลูกศรให้ตรงได้ฉะนั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/19.
23. ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ วุฏฺฐี สมติวิชฺฌติ
เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ ราโค สมติวิชฺฌติ.
ฝนย่อมรั่วรดเรือนที่มุงไม่ดีฉันใด, ราคะย่อมรั่วรดจิตที่ไม่ได้อบรมฉันนั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/16.
24. โย จ สทฺทปฺปริตฺตาสี วเน วาตมิโต ยถา
ลหุจิตฺโตติ ตํ อาหุ นาสฺส สมฺปชฺชเต วตํ.
ผู้ใด มักหวาดสะดุ้งต่อเสียง เหมือนเนื้อทรายในป่า, ท่านเรียกผู้นั้นว่ามีจิตเบา, พรตของเขาย่อมไม่สำเร็จ.
(อญฺตฺรภิกฺขุ) สํ. ส. 15/296.
25. วาริโชว ถเล ขิตฺโต โอกโมกตอุพฺกโต
ปริผนฺทติทํ จิตฺตํ มารเธยฺยํ ปหาตเว.
จิตนี้ถูกยกขึ้นจากอาลัยคือกามคุณ เพื่อละที่ตั้งแห่งมาร ย่อมดิ้นรน เหมือนปลาถูกจับขึ้นจากน้ำโยนไปบนบกฉะนั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/19.
26. สญฺญาย วิปรีเยสา จิตฺตนฺเต ปริฑยฺหติ
นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ สุภํ ราคูปสญฺหิตํ.
จิตของท่านย่อมเดือดร้อน เพราะเข้าใจผิด, ท่านจงเว้นเครื่องหมายที่สวยงามประกอบด้วยความรัก.
(อานนฺท) สํ. ส. 15/277.
27. เสโล ยถา เอกฆโน วาเตน น สมีรติ
เอวํ นินฺทาปสํสาสุ น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา.
ภูเขาหินแท่งทึบ ไม่สั่นสะเทือนเพราะลมฉันใด, บัณฑิตย่อมไม่หวั่นไหวในนินทาและสรรเสริญฉันนั้น.
(พุทฺธ) ขุ. ธ. 25/25.
28. อนวสฺสุตจิตฺตสฺส อนนฺวาหตเจตโส
ปุญฺญปาปปหีนสฺส นตฺถิ ชาครโต ภยํ.
ผู้มีจิตอันไม่ชุ่มด้วยราคะ มีใจอันโทสะไม่กระทบแล้ว มีบุญและบาปอันละได้แล้ว ตื่นอยู่ ย่อมไม่มีภัย.
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. 25/20.
29. กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา
นครูปมํ จิตฺตมิทํ ถเกตฺวา
โยเธถ มารํ ปญญาวุเธน
ชิตญฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.
บุคคลรู้กายนี้ที่เปรียบด้วยหม้อ กั้นจิตที่เปรียบด้วยเมืองนี้แล้ว พึงรบมารด้วยอาวุธคือปัญญา และพึงรักษาแนวที่ชนะไว้ ไม่พึงยับยั้งอยู่.
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. 25/20.
30. จิตฺเตน นียติ โลโก จิตฺเตน ปริกสฺสติ
จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส สพฺเพว วสมนฺวคู.
โลกถูกจิตนำไป ถูกจิตชักไป, สัตว์ทั้งปวงไปสู่อำนาจแห่งจิตอย่างเดียว.
( พุทฺธ ) สํ. ส. 15/54.
31. ตณฺหาธิปนฺนา วตฺตสีลพทฺธา
ลูขํ ตปํ วสฺสสตํ จรนฺตา
จิตฺตญฺญจ เนสํ น สมฺมา วิมุตฺตํ
หีนตฺตรูปา น ปารงฺคมา เต.
ผู้ถูกตัณหาครอบงำ ถูกศีลพรตผูกมัด ประพฤติตบะอันเศร้าหมองตั้งร้อยปี, จิตของเขาก็หลุดพ้นด้วยดีไม่ได้. เขามีตนเลวจะถึงฝั่งไม่ได้.
( พุทฺธ ) สํ. ส. 15/40
32. ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน ยตฺถ กามนิปาติโน
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ.
การฝึกจิตที่ข่มยาก ที่เบา มักตกไปในอารมณ์ที่น่าใคร่ เป็นความดี, ( เพราะว่า ) จิตที่ฝึกแล้ว นำสุขมาให้.
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. 25/19.
33. ปทุฏฺฐจิตฺตสฺส น ผาติ โหติ
น จาปิ นํ เทวตา ปูชยนฺติ
โย ภาตรํ เปตฺติกํ สาปเตยฺยํ
อวญฺจยี ทุกฺกฏกมฺมการี.
ผู้ใดทำกรรมชั่ว ล่อลวงเอาทรัพย์สมบัติพี่น้องพ่อแม่ ผู้นั้นมีจิตชั่วร้าย ย่อมไม่มีความเจริญ แม้เทวดาก็ไม่บูชาเขา.
( นทีเทวตา ) ขุ. ชา. ติก. 27/120.
34. ภิกฺขุ สิยา ฌายิ วิมุตฺตจิตฺโต
อากงฺเข เว หทยสฺสานุปตฺตึ
โลกสฺส ตฺวา อุทยพฺพยญฺจ
สุเจตโส อนิสฺสิโต ตทานิสํโส.
ภิกษุเพ่งพินิจ มีจิตหลุดพ้น รู้ความเกิดและความเสื่อมแห่งโลกแล้ว มีใจดี ไม่ถูกกิเลสอาศัย มีธรรมนั้นเป็นอานิสงส์ พึงหวังความบริสุทธิ์แห่งใจได้.
( เทวปุตฺต ) สํ. ส. 14/73.
35. โย อลีเนน จิตฺเตน อลีนมนโส นโร
ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยํ.
คนใดมีจิตไม่ท้อถอย มีใจไม่หดหู่ บำเพ็ญกุศลธรรม เพื่อบรรลุธรรมที่เกษมจากโยคะ พึงบรรลุธรรมเป็นที่สิ้นสังโยชน์ทั้งปวงได้.
( พุทฺธ ) ขุ. ชา. เอก. 27/18.
36. สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ ยตฺถ กามนิปาตินั
จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ.
ผู้มีปัญญา พึงรักษาจิตที่เห็นได้ยากนัก ละเอียดนัก มักตกไปในอารมณ์ที่น่าใคร่,(เพราะว่า) จิตที่คุ้มครองแล้ว นำสุขมาให้.
( พุทฺธ ) ขุ. ธ. 25/19.
หมายเหตุ: ตัวเลขที่อ้างหมายถึง เล่มที่..... และ หน้าที่..... อ้างตามฉบับภาษาบาลี เช่น ขุ. ธ. 25/19. หมายถึง ขุททกนิกาย ธรรมบท เล่มที่ 25 หน้าที่ 19 เป็นต้น
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
รวบรวม
07/06/53