พระพุทธศาสนสุภาษิต เป็นหลักธรรมสั้นๆ ที่อ่านแล้วเข้าใจง่าย นำไปปฏิบัติได้ทันที มีอยู่เป็นจำนวนมาก ในหนังสือพุทธศาสนสุภาษิตุได้แบ่งเป็นหมวดหมู่ว่าด้วยเรื่องเดียวกัน ซึ่งได่้เสนอทั้งภาษาบาลี ภาษาไทย พร้อมทั้งบอกที่มาเช่น ขุ.ธ. ๒๕/๒๙ หมายถึง ขุททกนิกาย ธรรมบท เล่มที่ ๒๕ ข้อที่ ๒๙ เป็นต้น ซึ่งหากต้องการข้อมูลเพิ่มเติมก็สามารถตรวจสอบได้จากพระไตรปิฏกโดยตรง แต่ในที่นี้ไม่ได้อ้างหน้าไว้เพราะอาจจะไม่ตรงกันนัก พระไตรปิฎกทุกฉบับเล่มและข้อจะตรงกัน(ยกเว้นฉบับอรรถกถา) ส่วนหน้าอาจจะแตกต่างกันไปตามแต่ละภาษา วันนี้เริ่มต้นด้วยหมวดตน ส่วนวันอื่นๆจะได้นำเสนอหมวดอื่นๆต่อไป
๑.อัตตวรรคคือหมวดตน
๑. อตฺตา หเว ชิตํ เสยฺโย. ชนะตนนั่นแหละเป็นดี.
ขุ. ธ. ๒๕/๒๙.
๒. อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม. ได้ยินว่าตนแลฝึกได้ยาก.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๖.
๓. อตฺตา สุทฺนฺโต ปุริสสฺส โชติ. ตนที่ฝึกดีแล้ว เป็นแสงสว่างของบุรุษ.
สํ. ส. ๑๕/๒๔๘.
๔. อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ. ตนแล เป็นที่พึ่งของตน.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๖,๖๖.
๕. อตฺตา หิ อตฺตโน คติ. ตนเทียว เป็นคติของตน.
ขุ. ธ. ๒๕/๖๖.
๖. อตฺตา หิ ปรมํ ปิโย. ตนแล เป็นที่รักยิ่ง.
องฺ. สตฺตก. ๒๓/๙๙.
๗. นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ. ความรัก (อื่น) เสมอด้วยตนไม่มี.
สํ. ส. ๑๕/๙.
๘. อตฺตนา ว กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ. ตนทำบาปเอง ย่อมเศร้าหมองเอง.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๗. ขุ. มหา. ๒๙/๓๗. ขุ. จู. ๓๐/๑๑๖.
๙. อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนา ว วิสุชฺฌติ. ตนไม่ทำบาปเอง ย่อมหมดจดเอง.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๗. ขุ. มหา. ๒๙/๓๗. ขุ. จู. ๓๐/๑๑๖.
๑๐. อตฺตตฺถปญฺา อสุจี มนุสฺสา. มนุษย์ผู้เห็นแก่ประโยชน์ตน เป็นคนไม่สะอาด.
ขุ. สุ. ๒๕๑๓๓๙.
๑๑. อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา. บัณฑิต ย่อมฝึกตน.
ม. ม. ๑๓/๔๘๗. ขุ. ธ. ๒๕/๒๕. ขุ. เถร. ๒๖/๓๘๙.
๑๒. อตฺตานํ ทมยนตฺติ สุพฺพตา. ผู้ประพฤติดี ย่อมฝึกตน.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๔.
๑๓. อตฺตนา หิ สุทนฺเตน นาถํ ลภติ ทุลฺลภํ. ผู้มีตนฝึกดีแล้ว ย่อมได้ที่พึ่งซึ่งได้ยาก.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๖.
๑๔. โย รกฺขติ อตฺตานํ รกฺขิโต ตสฺส พาหิโร. ผู้ใดรักษาตนได้ ภายนอกของผู้นั้นก็เป็นอันรักษาด้วย.
องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๔๑๗.
๑๕. อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺญา รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ. ถ้ารู้ว่าตนเป็นที่รัก ก็ควรรักษาตนนั้นให้ดี.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๖.
๑๖. ปริโยทเปยฺย อตฺตานํ จิตฺตเกฺลเสหิ ปณฺฑิโต. บัณฑิตพึงทำตนให้ผ่องแผ้วจากเครื่องเศร้าหมองจิต.
สํ. มหา. ๑๙/๒๙. ขุ. ธ. ๒๕/๒๖.
๑๗. อตฺตานญฺเจ ตถา กยิรา ยถญฺญมนุสาสติ. ถ้าพร่ำสอนผู้อื่นฉันใด ก็ควรทำตนฉันนั้น.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๖.
๑๘. อตฺตนา โจทยตฺตานํ. จงเตือนตนด้วยตนเอง.
ขุ. ธ. ๒๕/๖๖.
๑๙. ปฏิมํเสตมตฺตนา. จงพิจารณาตนด้วยตนเอง.
ขุ. ธ. ๒๕/๖๖.
๒๐. ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ ปงฺเก สนฺโนว กุญฺชโร.จงถอนตนขึ้นจากหล่มเหมือนช้างตกหล่มถอนตนขึ้นฉะนั้น.
ขุ. ธ. ๒๕/๕๘.
๒๑. อตฺตานุรกฺขี ภว มา อฑยฺหิ. จงเป็นผู้ตามรักษาตน อย่าได้เดือดร้อน.
ขุ. ชา. ปกิณฺณก. ๒๗/๓๗๒.
๒๒. อตฺตานญฺจ น ฆาเตสิ. อย่าฆ่าตนเสียเลย.
ขุ. ชา. มหา. ๒๘/๒๗๙.
๒๓. อตฺตานํ น ทเท โปโส. บุรุษไม่พึงให้ซึ่งตน.
สํ. ส. ๑๕/๖๐.
๒๔. อตฺตานํ น ปริจฺจเช. บุรุษไม่พึงสละเสียซึ่งตน.
สํ. ส. ๑๕/๖๐.
๒๕. อตฺตานํ นาติวตฺเตยฺย. บุคคลไม่ควรลืมตน.
ขุ. ชา. ตึส. ๒๗/๕๐๓.
๒๖. อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถน พหุนาปิ น หาปเย.ไม่ควรพร่าประโยชน์ตน เพราะประโยชน์ผู้อื่นแม้มาก.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๗.
๒๗. อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺญา น นํ ปาเปน สํยุเช.ถ้ารู้ว่าตนเป็นที่รัก ก็ไม่ควรประกอบตนนั้นด้วยความชั่ว.
สํ. ส. ๑๕/๑๐๔.
๒๘. ยทตฺตครหึ ตทกุพฺพมาโน. ติตนเองเพราะเหตุใด ไม่ควรทำเหตุนั้น.
ขุ. ส. ๒๕/๔๘๖.
๒. อัปปมาทวรรคคือหมวดไม่ประมาท.
๒๙. อปฺปมาโท อมตํปทํ. ความไม่ประมาท เป็นทางไม่ตาย.
ขุ. ธ. ๒๕/๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗/๕๒๔.
๓๐. อปฺปมาทญฺจ เมธาวี ธนํ เสฏฐํํว รกฺขติ.ปราชญ์ย่อมรักษาความไม่ประมาทไว้เหมือนทรัพย์ประเสริฐสุด.
ม. ม. ๑๓/๔๘๘. สํ. ส. ๑๕/๓๖. ขุ. ธ. ๒๕/๑๘. ขุ. เถร. ๒๖/๓๙๐.
๓๑. อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ. บัณฑิตย่อมสรรเสริญความไม่ประมาท.
สํ. ส. ๑๕/๑๒๖. องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๕๓. ขุ. ธ. ๒๕/๑๙. ขุ. อิติ. ๒๕/๒๔๒.
๓๒. อปฺปมาเท ปโมทนฺติ. บัณฑิตย่อมบันเทิงในความไม่ประมาท.
ขุ. ธ. ๒๕/๑๘.
๓๓. อปฺปมตฺตา น มียนฺติ. ผู้ไม่ประมาท ย่อมไม่ตาย.
ขุ. ธ. ๒๕/๑๘. ขุ. ชา. ตึส. ๒๗/๕๒๔.
๓๔. อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต ปปฺโปติ วิปุลํ สุขํ. ผู้ไม่ประมาทพินิจอยู่ ย่อมถึงสุขอันไพบูลย์.
ม. ม. ๑๓/๔๘๘. สํ. ส. ๑๕/๓๖. ขุ. ธ. ๒๕/๑๘. ขุ. เถร. ๒๖/๓๙๐.
๓๕. อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณหาติ ปณฺฑิโต. บัณฑิตผู้ไม่ประมาทย่อมได้รับประโยชน์ทั้งสอง.
สํ. ส. ๑๕/๑๒๖. องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๕๓. ขุ. อิติ. ๒๕/๒๔๒.
๓๖. อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ. ท่านทั้งหลายจงยังความไม่ประมาทให้ถึงพร้อม.
ที. มหา. ๑๐/๑๘๐. สํ. ส. ๑๕/๒๓๑.
๓๗. อปฺปมาทรตา โหถ. ท่านทั้งหลายจงเป็นผู้ยินดีในความไม่ประมาท.
ขุ. ธ. ๒๕/๕๘.
๓. กัมมวรรคคือหมวดกรรม.
๓๘. กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตาย. กรรมย่อมจำแนกสัตว์คือให้ทรามและประณีต.
ม. อุป. ๑๔/๓๘๕.
๓๙. ยงฺกิญฺจิ สิถิลํ กมฺมํ น ตํ โหติ มหปฺผลํ.การงานอะไร ๆ ที่ย่อหย่อน ย่อมไม่มีผลมาก.
นัย-สํ. ส. ๑๕/๖๘.
๔๐. สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ. กรรมชั่วของตนเอง ย่อมนำไปสู่ทุคติ.
ขุ. ธ. ๒๕/๔๗.
๔๑. สุกรํ สาธุนา สาธุ. ความดี อันคนดีทำง่าย.
วิ. จุล. ๗/๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕/๑๖๗.
๔๒. สาธุ ปาเปน ทุกฺกรํ. ความดี อันคนชั่วทำยาก.
วิ. จุล. ๗/๑๙๕. ขุ. อุ. ๒๕/๑๖๗.
๔๓. อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโย. ความชั่ว ไม่ทำเสียเลยดีกว่า.
สํ. ส. ๑๕/๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/๕๖.
๔๔. ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ. ความชั่วย่อมเผาผลาญในภายหลัง.
สํ. ส. ๑๕/๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/๕๖.
๔๕. กตญฺจ สุกตํ เสยฺโย. ความดีทำนั่นแลดีกว่า.
สํ. ส. ๑๕/๖๘. ขุ. ธ. ๒๕/๕๖.
๔๖. น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ. ทำกรรมใดแล้วร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นไม่ดี.
สํ. ส. ๑๕/๘๑. ขุ. ธ. ๒๕/๒๓.
๔๗. ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ. ทำกรรมใดแล้วไม่ร้อนใจภายหลัง กรรมที่ทำแล้วนั้นแลเป็นดี.
สํ. ส. ๑๕/๘๑. ขุ. ธ. ๒๕/๒๓.
๔๘. สุกรานิ อสาธูนิ อตฺตโน อหิตานิ จ. การที่ไม่ดีและไม่เป็นประโยชน์แก่ตน ทำได้ง่าย.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๗.
๔๙. ยํ เว หิตญฺจ สาธุญฺจ ตํ เว ปรมทุกฺกรํ. การใดแลเป็นประโยชน์ด้วยดีด้วย การนั้นแลทำได้ยากยิ่ง.
ขุ. ธ. ๒๕/๓๗.
๕๐. น หิ ตํ สุลภํ โหติ สุขํ ทุกฺกฏการินา. สุขไม่เป็นผลอันคนทำชั่วจะได้ง่ายเลย.
สํ. ส. ๑๕/๑๐๔.
๕๑. กลฺยาณการี กลฺยาณํ. ปาปการี จ ปาปกํ. ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว.
สํ. ส. ๑๕/๓๓๓. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๘๔.
๕๒. กมฺมุนา วตฺตี โลโก. สัตว์โลกย่อมเป็นไปตามกรรม.
ม. ม. ๑๓/๖๔๘. ขุ. สุ. ๒๕/๔๕๗.
๕๓. นิสมฺม กรณํ เสยฺโย. ใคร่ครวญก่อนแล้วจึงทำดีกว่า.
ว. ว.
๕๔. กตสฺส นตฺถิ ปฏิการํ. สิ่งที่ทำแล้ว ทำคืนไม่ได้.
ส. ส.
๕๕. ปฏิกจฺเจว ตํ กยิรา ยํ ชญฺญา หิตมตฺตโน.รู้ว่าการใดเป็นประโยชน์แก่ตน พึงรีบทำการนั้นเทียว.
สํ. ส. ๑๕/๘๑.
๕๖. กยิรา เจ กยิราเถนํ. ถ้าจะทำ ก็พึงทำการนั้น (จริง ๆ).
สํ. ส. ๑๕/๖๗. ขุ. ธ. ๒๕๑๕๖.
๕๗. กเรยฺย วากฺยํ อนุกมฺปกานํ. ควรทำตามถ้อยคำของผู้เอ็นดู.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/๒๗๒.
๕๘. กาลานุรูปํว ธุรํ นิยุญฺเช.พึงประกอบธุระให้เหมาะแก่กาลเทียว.
ว. ว.
๕๙. รกฺเขยฺย อตฺตโน สาธุํ ลวณํ โลณตํ ยถา. พึงรักษาความดีของตนไว้ ดังเกลือรักษาความเค็ม.
ส. ส.
๖๐. กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ. พึงทำกิจแก่ผู้ช่วยทำกิจ.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/๘๔.
๖๑. นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ. ไม่พึงทำประโยชน์แก่ผู้มุ่งความพินาศ.
ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/๘๔.
๖๒. มา จ สาวชฺชมาคมา. อย่ามาถึงกรรมอันมีโทษเลย.
ส. ฉ.
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
รวบรวม
26/05/53