6. กิริยาในระหว่างของบทประธาน
กริยาในระหว่างของประธานได้แก่กิริยากิตก์ มีปัจจัยที่เป็นกิริยาในระหว่างที่แจกด้วยวิภัตตินามได้ 5 ตัวคือ อนฺต,ตวนฺตุ,ตาวี,มาน, ต ปัจจัย ปัจจัยทั้ง 5 ตัวนี้ต้องมีลิงค์,วจนะ,วิภัตติ เสมอกับประธาน ทั้งเอกวจนะและพหุวจนะ ถึงจะใช้เป็นกิริยาในระหว่างได้เช่น
1. สเจ ภนฺเต อยฺโย อิมสฺมึ ฐาเน เอวํ วิหรนฺโต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตุ สกฺขิสฺสติ ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ถ้าว่า อ. พระผู้เป็นเจ้าอยู่ ๆ อย่างนี้ ในที่นี้จักอาจ เพื่ออันยังกิจแห่งบรรพชิตให้ถึงที่สุด ไซร้ ฯ
ปัจจัย 3 ตัวคือ ตูน,ตฺวา,ตวาน ใช้เป็นกิริยาในระหว่างของตัวประธานได้ไม่ต้องแจกไปตามตัวประธาน เพราะเป็น อัพยยปัจจัยแจกด้วยวิภัตติทั้งเจ็ดไม่ได้ เช่น
อปรภาเค เวฏฺทีปกตาปโส กาลํ กตฺวา มเหสกฺโข เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ในกาลเป็นส่วนอื่นอีก อ. ดาบสชื่อว่าเวฏฐทีปกะ กระทำแล้ว ซึ่งกาละบังเกิดแล้วเป็นเทวดาผู้พระราชาผู้มีศักดิ์ใหญ่
7. บทที่เนื่องด้วยกิริยาในระหว่าง
บทที่เนื่องด้วยกิริยาในระหว่างได้แก่ศัพท์ที่ไม่ได้ประกอบด้วยวิภัตติ หรือศัพท์ที่ประกอบด้วยวิภัตติตั้งแต่ ทุติยาวิภัตติ ถึง สัตตมีวิภัตติ หรือที่มีข้อความเกี่ยวเนื่องถึงกันกับกิริยาในระหว่าง ทำหน้าที่ขยาย ก็จัดเป็น บทที่เนื่องด้วยกิริยาในระหว่าง เช่น
ตสฺมา ตํทิวสํ สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ. เพราะเหตุนั้น เมื่อทรงแสดงซึ่งธรรม ตรัสแล้ว ซึ่งอนุปุพพีกถา
ชโน เสฏฺิโน คาเม กมฺมํ กตฺวา สญฺจํ ลภิ อ.ชน ทำแล้ว ซึ่งการงาน ในบ้าน ของเศรษี ได้แล้วซึ่งค่าจ้าง
8. กิริยาคุมพากย์
กิริยาคุมพากย์คือธาตุที่นำไปประกอบด้วยเครื่องปรุงของอาขยาต ในวิภัตติทั้ง 8 หมวด ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ทั้งสิ้น และยังมีปัจจัยในกิริยากิตก์อีก 3 ตัวคือ อนีย,ตพฺพ,ต ปัจจัย ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ (รวมทั้ง ตฺวา ปัจจัย เป็นกิริยาคุมพากย์ ปธานนัย)
กิริยาอาขยาตมีกฎว่า กิริยาอาขยาตของนามนาม ของปุริสสัพพนามบทใด ต้องมีวจนะ และบุรุษ เหมือนวจนะ และบุรุษ ของนามนาม ปุริสสัพพนาม บทนั้น เช่น ชโน ยาติ, ชนา ยนฺติ, โส ยาติ, เต ยนฺติ, ตฺวํ ยาสิ, ตุมฺเห ยาถ, อหํ ยามิ, มยํ ยาม. กิริยาอาขยาตนี้ เรียงไว้ในที่สุด ประโยค เช่นตัวอย่างที่แสดงมาแล้ว บางทีก็เรียงไว้หน้าประโยค เช่น สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ ท่านผู้เจริญ สงฆ์จงฟัง ข้าพเจ้า
วิธีใช้มัธยมบุรุษ และอุตตมบุรุษ, จะไม่เขียนตัวประธานลงด้วยก็ได้ แต่ต้องใช้กิริยาให้ถูกตามวจนะ และบุรุษ ดังนี้ กตรสฺมึ อาวาเส วสฺสํ วสสิ ท่าน อยู่ตลอดพรรษา ในอาวาสไหน มชฺฌนฺติการาเม วสฺสํ วสามิ ข้าพเจ้า อยู่ ตลอดพรรษา ในวัดมัชฌันติการาม, สูโท โอทนํ ปจติ อ. พ่อครัว หุงอยู่ ซึ่งข้าวสุก ฯ
คุณนาม ที่เนื่องด้วยกิริยา ว่ามี ว่าเป็น เรียงไว้หลังนามนาม ซึ่งเป็นเจ้าของ หน้ากิริยา ว่ามี ว่าเป็น นั้น ดังนี้ สุคนฺธํ ปุปฺผํ สพฺเพสํ มนาปํ โหติ ดอกไม้ หอม เป็น ที่ชอบใจ ของชนทั้งหลายทั้งปวง. แม้จะไม่เรียงกิริยาไว้ด้วยก็ได้ ดังนี้ อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ ตนแล เป็นที่พึ่งของตน,ราชา อตฺตโน รฏฺเฐ ชนานํ อิสฺสโร โหติ, พระราชาเป็นใหญ่กว่าชนทั้งหลายในแว่นแคว้นของพระองค์, อยํ ทารโก เสฏฺิโน นตฺตา โหติ, ทารกนี้ เป็นหลานของเศรษี
นามนาม ซึ่งใช้เป็นคุณนาม ต้องมีวจนะและวิภัตติ เหมือนนามนามซึ่งเป็นเจ้าของ แต่ลิงค์นั้นคงอยู่ตามที่ คือศัพท์เดิม เป็นลิงค์อะไร ก็คงเป็นลิงค์นั้น ดังนี้ พุทฺโธ เม วรํ สรณํ พระพุทธเจ้า เป็นที่พึ่ง อันประเสริฐ ของเรา. ปมาโท มจฺจุโน ปทํ, ความประมาทเป็นทางแห่งความตาย, ราชา มนุสฺสานํ มุขํ. ราชาเป็นประมุขของมนุษย์ทั้งหลาย
กิริยากิตก์มีกฎว่า กิริยากิตก์ ที่ไม่ใช่อัพยยะ ถ้ามีกิริยา ว่ามี ว่าเป็นอยู่หลัง เข้ากับกิริยา ว่ามี ว่าเป็น นั้น ใช้เหมือนกิริยาอาขยาต ซึ่งมีธาตุอย่างเดียวกับกิริยากิตก์นั้น เช่น เสฏฺิโน ลาโภ อุปฺปนฺโน โหติ มีความเป็นอย่างเดียวกันกับ เสฏฺิโน ลาโภ อุปฺปชฺชติ ลาภเกิดขึ้นแก่เศรษี ,ภิกฺขุ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ อ.ภิกษุ เข้าไปแล้ว สู่บ้าน เพื่อบิณฑะ, สาวตฺถิยํ อญฺตโร ภิกฺขุ อหินา ทฏฺโ กาลกโต โหติ ภิกษุรูปใดรูปหนึ่งถูกงูกัดตาย, เสฏฺิโน อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ อาพาธเกิดขึ้นแก่เศรษี , สงฺฆสฺส จีวรํ อุสฺสนฺนํ โหติ จีวรของสงฆ์เป็นของหนา, ภิกฺขุ อตฺตโน สนฺตเกน ตุฏฺโ โหติ ภิกษุเป็นผู้ยินดีในของๆตน
9.ประโยคแทรก
ถ้ามีข้อความเรื่องอื่นแทรกเข้ามาในระหว่าง แห่งประโยคนามนาม ที่เป็นประธาน ในข้อความนั้น ใช้ฉัฏี หรือสัตตมีวิภัตติ กิริยาของนามนามบทนั้นใช้กิริยากิตก์ มี ลิงคะ วจนะ วิภัตติเหมือน ลิงคะ วจนะ วิภัตติ ของนามนามบทนั้น แทรกเข้ามาในที่ไหนก็เรียงไว้ในที่นั้น เช่น สุริเย อตฺถงฺคเต, จนฺโท อุคฺคจฺฉติ ครั้นเมื่อพระอาทิตย์ ตกแล้ว, พระจันทร์ ขึ้นไปอยู่
ทารกสฺส รุทนฺตสฺส, ปิตา ปพฺพชิ เมื่อเด็ก ร้องให้อยู่, พ่อ บวชแล้ว
ทารกา, อตฺตโน หตฺเถ ผเล มาตรา คหิเต, โรทนฺติ. ครั้นเมื่อมารดาถือเอาผลไม้ในมือของตน ทารกร้องให้อยู่
ปทุมานิ, สุริเย อุคฺคเต, ปุปฺผนฺติ, ตสฺมึ อตฺถงฺคเต, ปตฺตานิ ปิทหนฺติ. ครั้นเมื่อพระอาทิตย์ขึ้นไปอยู่ ดอกประทุม ท. ก็เบ่งบาน ครั้นเมื่อพระอาทิตย์ตกไป ดอกประทุมก็เหี่ยวแห้งไป
10. บทที่เนื่องด้วยกิริยาคุมพากย์
คือบทหรือศัพท์ที่เรียงไว้หน้ากิริยาคุมพากย์บ้าง หลังกิริยาคุมพากย์บ้าง เรียงไว้หน้าเช่น เอวํ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสสิ. อ. พระศาสดา ทรงแสดงแล้ว ซึ่งธรรม แก่ภิกษุ ท. เหล่านั้น
เรียงไว้หลังเช่น สตฺถา ภตฺตคฺคํ ปวิสิตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. อ. พระศาสดา เสด็จเข้าไปแล้ว สู่โรงแห่งภัตร ประทับนั่งแล้ว บนอาสนะอันบุคคลปูลาดแล้ว กับ ด้วยหมู่แห่งภิกษุ ฯ
ตัวอย่างการแปลพระวินัยปิฎก
เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ฯ อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สมโณ ขลุ โภ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเล มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาติ โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตีติ ฯ
คำแปลเป็นไทย
โดยสมัยนั้น พระผู้มีพระภาคพระพุทธเจ้าประทับอยู่ ณ ควงไม้สะเดาที่นเฬรุยักษ์ สิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พร้อมด้วยภิกษุสงฆ์หมู่ใหญ่ประมาณ 500 รูป เวรัญชพราหมณ์ ได้สดับข่าวถนัดแน่ว่า ท่านผู้เจริญ พระสมณะโคดมศากยบุตร ทรงผนวชจากศากยตระกูล ประทับอยู่ ณ บริเวณต้นไม้สะเดาที่นเฬรุยักษ์สิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พร้อมด้วยภิกษุสงฆ์ หมู่ใหญ่ประมาณ 500 รูป ก็แลพระกิตติศัพท์อันงามของท่านพระโคดมพระองค์นั้น ขจรไปแล้ว อย่างนี้ว่า พระผู้มีพระภาคองค์นั้น ทรงเป็นพระอรหันต์แม้เพราะเหตุนี้ ทรงตรัสรู้เองโดยชอบ แม้เพราะเหตุนี้ ทรงบรรลุวิชชาและจรณะแม้เพราะเหตุนี้ เสด็จไปดีแม้เพราะเหตุนี้ ทรงทราบ โลกแม้เพราะเหตุนี้ ทรงเป็นสารถีฝึกบุรุษที่ควรฝึกไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่าแม้เพราะเหตุนี้ ทรงเป็นศาสดาของเทพและมนุษย์ทั้งหลายแม้เพราะเหตุนี้ ทรงเป็นพุทธะแม้เพราะเหตุนี้ ทรงเป็นพระผู้มีพระภาคแม้เพราะเหตุนี้ พระองค์ทรงทำโลกนี้พร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลกให้แจ้งชัด ด้วยพระปัญญาอันยิ่งของพระองค์เอง แล้วทรงสอนหมู่สัตว์ พร้อมทั้งสมณะพราหมณ์ เทพ และมนุษย์ ให้รู้ ทรงแสดงธรรมงามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในที่สุด ทรงประกาศพรหมจรรย์พร้อมทั้งอรรถทั้งพยัญชนะครบบริบูรณ์บริสุทธิ์ อนึ่ง การเห็นพระอรหันต์ทั้งหลายเห็นปานนั้น เป็นความดี
ตัวอย่างการแปลพระสุตตันตปิฎก
ปมํ โอฆตรณสุตฺตํ เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ฯ อถ โข อญฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ ฯ
เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ กถํ นุ ตฺวํ มาริส โอฆมตรีติ ฯ อปฺปติฏฺํ ขฺวาหํ อาวุโส อนายูหํ โอฆมตรินฺติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ มาริส อปฺปติฏฺํ อนายูหํ โอฆมตรีติ ฯ ยทา สฺวาหํ อาวุโส สนฺติฏฺามิ ตทาสฺสุ สํสีทามิ ยทา สฺวาหํ อายูหามิ ตาสฺสุ นิวุยฺหามิ เอวํ ขฺวาหํ อาวุโส อปฺปติฏฺํ อนายูหํ โอฆมตรินฺติ ฯ
จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ
อปฺปติฏฺํ อนายูหํ ติณฺณํ โลเก วิสตฺติกนฺติ ฯ
อิทมโวจ สา เทวตา สมนุญฺโ สตฺถา อโหสิ ฯ อถ โข สา เทวตา สมนุญฺโ เม สตฺถาติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายีติ ฯ
คำแปลเป็นไทย
โอฆตรณสูตรที่ 1 ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน อารามของ ท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี เขตพระนครสาวัตถี ครั้งนั้นแล เมื่อปฐมยามล่วงไปแล้วเทวดาองค์หนึ่ง มีวรรณงาม ยังพระวิหารเชตวันทั้งสิ้นให้สว่าง เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคถึงที่ประทับ ครั้นแล้วถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาค แล้วได้ยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง ฯ
เทวดานั้น ยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่งแล้ว ได้กราบทูลคำนี้ กะพระผู้มีพระภาคว่า ข้าแต่พระองค์ผู้ไม่มีทุกข์ ข้าพระองค์ขอทูลถาม พระองค์ ข้ามโอฆะได้อย่างไร ฯ
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า ท่านผู้มีอายุ เราไม่พักอยู่ ไม่เพียรอยู่ ข้ามโอฆะได้แล้ว ฯ
เทวดา : ข้าแต่พระองค์ผู้ไม่มีทุกข์ ก็พระองค์ไม่พักไม่เพียร ข้ามโอฆะได้ อย่างไรเล่า ฯ
พ. ท่านผู้มีอายุ เมื่อใด เรายังพักอยู่ เมื่อนั้น เรายังจมอยู่โดยแท้ เมื่อใดเรายังเพียรอยู่ เมื่อนั้น เรายังลอยอยู่โดยแท้ ท่านผู้มีอายุ เราไม่พัก เรา ไม่เพียร ข้ามโอฆะได้แล้วอย่างนี้แล ฯ
เทวดานั้นกล่าวคาถานี้ว่า "นานหนอ ข้าพเจ้าจึงจะเห็นขีณาสวพราหมณ์ผู้ดับรอบแล้ว ไม่พักอยู่ ไม่เพียรอยู่ ข้ามตัณหาเป็นเครื่องเกาะเกี่ยวในโลก ฯ
เทวดานั้นกล่าวคำนี้แล้ว พระศาสดาทรงอนุโมทนา ครั้งนั้นแลเทวดานั้นดำริว่า พระศาสดาทรงอนุโมทนาคำของเรา จึงถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาค ทำประทักษิณแล้วก็หายไป ณ ที่นั้นแล ฯ
สรุปท้ายบท
การแปลภาษาบาลีเป็นภาษาไทยนั้นมีหลักการที่แน่นอน ว่าศัพท์ไหนควรแปลก่อน ศัพท์ไหนควรแปลทีหลัง การแปลนอกจากจะคำนึงถึงหลักไวยากรณ์แล้ว ยังจะต้องศึกษาหลักการสัมพันธ์ไปด้วยว่าศัพท์ใดควรแปลเข้ากับศัพท์ใด ซึ่งเป็นเรื่องที่ต้องศึกษาเพิ่มเติมในส่วนที่ว่าด้วยวิชาสัมพันธ์ซึ่งใช้เป็นหลักสูตรเปรียญธรรม 3 ประโยค ครั้นจะนำมาอธิบายในที่นี้เห็นว่าจะทำให้หนังสือเล่มนี้ยากเกินไป คงต้องเขียนอีกเล่มหนึ่งว่าด้วยวิชาสัมพันธ์โดยตรง ส่วนผู้เริ่มต้นเมื่อกำหนดหลักการได้แล้ว ก็สามารถแปลตามกฏเกณฑ์ได้เลย
คำถามทบทวน
1.จงประกอบปัจจัยกับธาตุต่อไปนี้ให้ครบทั้งห้าวาจก
มร ตาย, คม ไป,ภุช กิน,พุธ รู้,สิว เย็บ,ญา รู้,สกฺก อาจ,ชาคร ตื่น
2. จงเปลี่ยนประโยคต่อไปนี้ให้เป็นกัมมวาจก,เหตุกัตตุวาจก,เหตุกัมมวาจก
2.1. พุทธสฺส สาวโก ธมฺมํ เทเสติ
2.2. ปิตุโน ปุตฺโต สิปฺปํ สิกฺขติ
2.3. ปุริโส กมฺมํ กโรติ
2.4. มนุสฺโส ภตฺตํ ภุญชติ
2.5. ภิกฺขุ ธมฺมํ จินฺเตติ
2.6. อาจริยสฺส สิสฺโส ธมฺมํ สิกฺขติ
2.7. กญฺญา วตฺถํ สิพฺพติ
2.8. มาตุยา ธีตา ปุปฺผํ วุณาติ
2.9. กสโก เขตฺตํ กสติ
2.10. อสฺสุ มนสฺส ปญฺหํ อูลติ
3. จงแปลเป็นไทย
1. ตุมฺเห รุกฺเข สกุเณ ปสฺสถ
2.ปญฺจหิ ภิกฺขูหิ ปญฺจสตานํ มนุสฺสานํ ธมฺโม เทสิยเต
3.ภูปาโล นายเกน ภิกฺขูนํ ทาเปสิ
4.สมโณ อุปาสเก สนฺนิปาเตตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ
5.กุสเลน ครุนา สิสฺเสน สุนฺทรํ สิปฺปํ สิกฺขาปิยเต
6.เอโก ภิกฺขุ อุปาสเก จ อุปาสิกาโย จ พุทธสฺส ธมฺมํ สุณาเปติ
7. ชนโก จ ชนนี จ ชนปเท วสนฺติ, ปุตฺโต ปน นคเร วสติ
8.ยทิ เทโว สมฺมา น วสฺสิสฺสติ, กุโต ปานียํ ลภิสฺสาม
9. อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปติ ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ
ปาปํ เม กตนฺติ ตปฺปติ ภิยฺโย ตปฺปติ ทุคฺคตึ คโต ฯ
10.ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ วุฏฺิ สมติวิชฺฌติ
เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ ราโค สมติวิชฺฌติ ฯ
4. จงแปลเป็นบาลี
1. พระพุทธศาสนา อันสาวกทั้งหลาย รักษาอยู่
2.อาหาร อันมารดา ยังบุตรให้บริโภคอยู่
3.พระธรรมอันพระพุทธเจ้าตรัสแล้วแก่เทวดาทั้งหลายด้วย แก่มนุษย์ทั้งหลายด้วย
4.โจรทั้งหลาย อันราชบุรุษ ยังบุรุษให้ประหารอยู่
5.บิดาของพวกเรายังภิกษุ 6329 รูป ให้ฉันอยู่ซึ่งอาหารที่บ้าน
5.ประโยคต่อไปนี้เป็นวาจกอะไร
1. โก ธมฺม เทเสติ ใคร สำแดงอยู่ ซึ่งธรรม
2. สามเณเรน ธมฺโม ปกาสิยเต. ธรรม อันสามเณร ประกาศอยู่.
3. เกนา - ย ถูโป ปติฏฺาปิยเต สตูป นี้ อันใคร ให้ตั้งจำเพาะอยู่
4. มหาราชา ต การาเปติ. พระราชาผู้ใหญ่ให้ทำอยู่ ซึ่งสตูปนั้น.
5. กถ มาตาปิตโร ปุตฺเต อนุสาเสยฺยุ มารดาและบิดา ท. พึงตามสอน ซึ่งบุตร ท. อย่างไร
6. เต ปาปา ปุตฺเต นิวาเรนฺติ, เต กลฺยาเณ ปุตฺเต นิเวเสนฺติ. เขา ท. ย่อมห้าม ซึ่งบุตร ท. จากบาป. เขา ท. ยังบุตร ท.ย่อมให้ตั้งอยู่ ในกรรมงาม.
7. กถ มยา ปฏิปชฺชเต อันข้า จะปฏิบัติ อย่างไร
8. กึ อมฺหาก สุข อุปฺปาเทสฺสติ สิ่งไร จักยังสุข ให้เกิดแก่ข้า ท.
9. กุสลญฺ - เจ กเรยฺยาสิ. ถ้าว่า เจ้า พึงทำ ซึ่งกุศลไซร้.
10. กุสล กโรหิ. ท่าน จงทำ ซึ่งกุศล.
11. กสฺมา สิสฺโส ครุนา ครหิยเต เพราะเหตุอะไร ศิษย์อันครู ย่อมติเตียน
12. สุร ปิวามิ. ข้า ดื่มอยู่ ซึ่งเหล้า.
13. มา เอว - มกาสิ. (เจ้า)อย่าได้ทำแล้ว อย่างนั้น.
14. ตสฺโส - วาท กโรหิ. (เจ้า)จงทำ ซึ่งโอวาท ของท่าน.
15. กห อิเม คมิสฺสนฺติ (ชน ท.)เหล่านี้ จักไป ในที่ไหน
16. ราชนิเวสน คมิยเต. พระราชวัง (อันเขา ท.)ไปยู่.
17. จิร อิธ วสฺมฺหา. (ข้า ท.)อยู่แล้ว ในที่นี้ นาน.
18. พาล น เสเวยฺย. (เขา)ไม่พึงเสพ ซึ่งชนพาล.
19. ปณฺฑิต-เมว ภชตุ. (เขา)จงคบ ซึ่งบัณฑิตอย่างเดียว.
20. ย ธีโร กาเรยฺย, ต กรสฺสุ. ผู้มีปัญญา ให้เจ้าทำ ซึ่งกรรมใด, (เจ้า)จงทำ ซึ่งกรรมนั้น.
21. ขโณ โว มา อุปจฺจคา. ขณะ อย่าได้เข้าไปล่วงแล้ว ซึ่งเจ้า ท.
22. ขณาตีตา หิ โสจนฺติ. เพราะว่า (ชน ท.)มีขณะเป็นไปล่วงแล้ว ย่อมโศก.
23. เตนา - ห โปราโณ. ด้วยเหตุนั้น อาจารย์ มีแล้วในก่อน กล่าวแล้ว.
24. เตนา - หู โปราณา. ด้วยเหตุนั้น อาจารย์ ท. มีแล้วในก่อนกล่าวแล้ว.
25. พหู ชนา อิธ สนฺนิปตึสุ. ชน ท. มาก ประชุมกันแล้วในที่นี้.
26. กินฺนุ ภีโต ว ติฏฺสิ ทำไมหนอ (เจ้า)เป็นผู้กลัวเทียวยืนอยู่
27. ชีวนฺโต น สุข ลเภ. (ข้า)เป็นอยู่ ไม่พึงได้ ซึ่งสุข.
28. สจา - ห เอว อชานิสฺส, ต นา - ภวิสฺส. ถ้าว่า (ข้า)จักได้รู้แล้ว อย่างนี้ไซร้, สิ่งนั้น จักไม่ได้มีแล้ว.
29. ยนฺนูนา - ห ทุกฺขา มุจฺเจยฺย. ไฉนหนอ (ข้า)พึงพ้นได้จากทุกข์.
30. มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ. (เจ้า ท.)อย่าได้เป็นผู้มีความเดือดร้อน มีแล้ว ในภายหลัง.
6. จงแปลเป็นไทย
6.1. อตีเต เอกสฺมึ นคเร อฏ อนฺธา วสนฺติ. ราชา เต อนฺเธ ปกฺโกสาเปตฺวา วทติ “กึ ตุมฺเหหิ กุญฺชโร ทิฏฺโติ. อนฺธา วทนฺติ อมฺเหหิ มหาราช กุญฺชโร น ทิฏฺโติ. ราชา ราชปุริเส กุญฺชรํ อาหราเปติ. เต อนฺธา กุญฺชรสฺส องฺคานิ ปรามสนฺติ. เอโก ตสฺส หตฺถํ ปรามสติ. เอโก ปาทํ. เอโก สีสํ.เอโก นงฺคุฏฺฐํ. ราชา วทติ “ทิฏฺโ ตุมฺเหหิ กุญฺชโรติ. เต วทนฺติ “อาม มหาราชาติ. ราชา ปุจฺฉติ “กุญฺชโร กีทิโส โหตีติ. เตสุ เอโก วทติ “มหาราช กุญฺชโร มนุสฺสสฺส หตฺถสทิโส โหตีติ.
เอโก วทติ “มหาราช กุญฺชโร เคหสฺส ถมฺภสทิโส โหตีติ. เอโก วทติ “มหาราช กุญฺชโร กุมภสทิโส โหตีติ. เอโก วทติ “มหาราช กุญฺชโร สมฺมชฺชนีทิโส โหตีติ. เต อนฺธา วิวทนฺติ “ น กุญฺชโร ตาทิโส โหติ โส อีทิโส โหตีติ. เต อญฺมญฺญํ ปหรนฺติ. ราชา มหาหสิตํ หสติ.
6.2. เอวมฺเม สุตํ ฯ เอกํ สมยํ ภควา อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหติ มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ฯ สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโก อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหติ สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน ฯ ตตฺร สุทํ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ สํฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ ฯ สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ สํฆสฺส วณฺณํ ภาสติ ฯ อิติห เต อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อญญมญญฺสฺส อุชุวิปจฺจนิกวาทา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสํฆญฺจ ฯ
อถโข ภควา อมฺพลฏฺิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคญฺฉิ อุชุวิปจฺจนีกวาทา ฯ อนุพทฺธาติปิ ปาโฐ ฯ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน ฯ สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโก อมฺพลฏฺิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคญฺฉิ สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนฯ ตตฺรปิ สุทํ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ ธมฺมสฺส อวณฺณํ ภาสติ สํฆสฺส อวณฺณํ ภาสติ ฯ
สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ สํฆสฺส วณฺณํ ภาสติ ฯ อิติห เต อุโภ อาจริยนฺเตวาสี อญญมญญสฺส อุชุวิปจฺจนิกวาทา ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสํฆญฺจ ฯ
6.3. กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา สุขายเวทนายสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ทุกฺขายเวทนายสมฺปยุตฺตา ธมฺมา อทุกฺขมสุขายเวทนายสมฺปยุตฺตา ธมฺมา วิปากา ธมฺมา วิปากธมฺมธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา อุปาทินฺนุปาทานิยา ธมฺมา อนุปาทินฺนุปาทานิยา ธมฺมา อนุปาทินฺนานุปาทานิยา ธมฺมา สงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกา ธมฺมา อสงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกา
ธมฺมา อสงฺกิลิฏฺฐาสงฺกิเลสิกา ธมฺมา สวิตกฺกสวิจารา ธมฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา อวิตกฺกาวิจารา ธมฺมา ปีติสหคตา ธมฺมา สุขสหคตา ธมฺมา อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพา ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา อาจยคามิโน ธมฺมา อปจยคามิโน ธมฺมา เนวาจยคามิโนนาปจยคามิโน ธมฺมา เสกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา ธมฺมา เนวเสกฺขานาเสกฺขา ธมฺมา ปริตฺตา ธมฺมา มหคฺคตา ธมฺมา อปฺปมาณา ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา ธมฺมา มหคฺคตารมฺมณา ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา ธมฺมา หีนา ธมฺมา มชฺฌิมา ธมฺมา ปณีตา ธมฺมา มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา สมฺมตฺตนิยตา ธมฺมา อนิยตา ธมฺมา มคฺคารมฺมณา ธมฺมา มคฺคเหตุกา ธมฺมา มคฺคาธิปติโน ธมฺมา อุปฺปนฺนา ธมฺมา อนุปฺปนฺนา ธมฺมา อุปฺปาทิโน ธมฺมา อตีตา ธมฺมา อนาคตา ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา ฯ
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน (ป.ธ.7)
เรียบเรียง
04/09/53
เอกสารอ้างอิง
กรมการศาสนา.พระไตรปิฏกภาษาบาลี ฉบับสยามรัฐ.เล่มที่ 1,9,15,34.กรุงเทพ ฯ:กรมการศาสนา,2525.
กรมการศาสนา.พระไตรปิฏกภาษาไทย ฉบับหลวง,เล่มที่ 15. กรุงเทพ ฯ:กรมการศาสนา,2514.
เวทย์ วรัญญู.หลักเกณฑ์ การแปลบาลีและหลักสัมพันธ์.พิมพ์ครั้งที่ 3.นครปฐม: บรรณกรการพิมพ์,2545.